Тугу кэпсиигин, Истээх Быраан?

Хаҥалас улууһун Дьэр уонна Өктөм нэһилиэктэрин сиригэр-уотугар Истээх Быраан диэн Тыгын өбүгэлэрэ, сыдьааннара көмүллүбүт сирдэрэ баар.

Бу дьонтон устуоруйаҕа киирбит ааттаах-суоллаах киһилэрэ Маһары Боһуокап буолар. 1933 сыллаахха Гаврил Ксенофонтовтаах тэрийбит эспэдииссийэлэриттэн саҕалаан, элбэх археолог аараан ааспыт сирэ.

Быйыл Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар институт 4 киһилээх научнай кэлэктиибэ (салайааччы историческай билим дуоктара Р.И. Бравина) «Историко-культурное наследие народов Якутии: “могильный комплекс Истээх Быраан на Средней Лене» диэн икки сыллаах улахан бырайыагын саҕалаата.  Бырайыагы Арассыыйа билимин пуондата уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ аҥардаһан үбүлүүллэр.

“Үлэбит үс хайысхалаах: теория, түмэл уонна хонууга үлэ, — диир билим үлэһитэ Александра Прокопьева. – Быйыл бастакы сылбытыгар сүрүннээн теорияҕа сыһыаннааҕы үөрэттибит, көрдөөтүбүт. Национальнай архыыпка, Научнай киин архыыбыгар, Москваҕа археология институтун түмэлигэр, Санкт-Петербурдааҕы билим академиятыгар тиийэ үлэлээтибит. Сылдьыбыт сыыһы булар дииллэринии, син элбэҕи буллубут. 1933 с. Гаврил Ксенофонтов Саха сирин уобаластааҕы түмэлин эспэдииссийэтин тэрийэн, аан бастаан Истээх Бырааҥҥа хаһыылары оҥорбуттара. Биһиги бу эспэдииссийэ хонуутааҕы докумуоннарын көрдөөтүбүт итиэннэ национальнай архыыпка, научнай киин архыыбыгар хараллыбыттарын буллубут. Аҕыйах хаартыска баар. Маны таһынан учуонай Георгий Эргис пуондатыттан Маһарыны хайдах көмпүттэрин туһунан үһүйээни булан чинчийдибит. Онно этиллэринэн, Маһарыны кырдьаҕас киһи арыалдьыттаах, уонтан тахса сылгылаах көмпүттэр эбит”.

Салгыы археологическай хаһыылары 1978 сылтан саҕалаан, Федор Васильев, Николай Прокопьев, Сергей Колодезников 1990-с сылларга диэри ыыталлар. Быраан үрдүгэр, анныгар элбэх көмүүлэри булаллар. Тоҕо эрэ ити кэмҥэ Истээх Быраан аата Ат Дабаан диэҥҥэ уларыйа сылдьыбыт, отчуокка оннук барбыт. Бу сыллардааҕы хаһыылар XVII-XVIII үйэтээҕи саха дьонун уопсастыбатын кэпсииллэр. Эр киһи атыннык, дьахтар атыннык, оҕо эмиэ туспатык хараллар, ким баайа-дьадаҥыта, тойоно-чаҕара буолара, ол быыһыгар туох тэриллээхтэрэ барыта тахсан кэлэр. XXI үйэ саҕаланыытыгар ХИФУ, ГЧИ эспэдииссийэлэрэ үлэлииллэр. Инньэ гынан Истээх Бырааҥҥа үөрэтиллибит 30-тахса көмүү баар.

“Саха сиригэр итиччэ элбэх көмүүлээх киһи уҥуоҕа суох, — диир Александра. – Саха сиригэр улааппыта биэстии киһилээх киһи уҥуохтара көстөллөр. Истээх Бырааҥҥа көмүллүбүттэргэ барыларыгар араас-араас сиэри-туому тутуһан кистээбиттэр, сылгы көмүүтэ элбэх. Интэриэһинэйэ диэн үксэ эр киһи көмүллүбүт, дьахтар олох аҕыйах. Онон атын эрэгийиэннэргэ итинник көстүү баарын-суоҕун үөрэтиэхпит. Үһүйээн быһыытынан, былыр быраан тыатыгар араҥастар элбэхтэрэ үһү. 1997 сыллаахха университет эспэдииссийэтэ XV үйэтээҕи оҕо көмүүтүн булан ылбыта. Кырамтата, киэргэллэрэ, сэбэ-сэбиргэлэ ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр баар. Быйыл оҕо төбөтүн уҥуоҕун антрополог кэлэн таарыйбакка сканируйдаан ылла. Ол аата сканирование көмөтүнэн бу оҕо тас көрүҥүн таһаарар кыах үөскээтэ, эһиил итинэн дьарыктаныахпыт. Хаҥалас улууһунааҕы түмэлгэ Маһарыны көмөргө туттубут туос ураһаларын сорҕото баар эбит, олус элбэх туос туттуллубута диэн кэпсэнэр”.

Быйыл билим кэлэктиибэ Истээх Быраан каартатын, топосъемкатын оҥорбуттар, 30-с сыллардааҕы хаһыылар омооннорун хаартыскаҕа түһэрбиттэр, 1933-1970 сыллар ыккардыларыгар үлэлээбит эспэдииссийэлэр матырыйаалларын көрдөөбүттэр. Сорох матырыйаал кимиэнэ буолара биллибэт, олор ааптардарын чуолкайдыы сатаабыттар. Кэлин эспэдииссийэлэри биир уопсай каталогка киллэрэр, көмүүлэр топографияларын оҥорор санаалаахтар.

“Биһиги үлэбитигэр олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр Роман Ноговицын, Михаил Ситников наһаа көмөлөстүлэр. Истээх Быраан микротопонимнарын, үһүйээннэрин кэпсээтилэр. Хаҥалас улууһун уонна нэһилиэктэр дьаһалталара, дьоно сүбэ-ама, күүс-көмө буола сырыттылар. Элбэх учуонай тахсыбыт сирэ буолан, маннык археологическай хаһыылар туох суолталаахтарын өйдүүллэр. Үһүйээннэри археологическай хаһыылар эрэ бигэргэтэллэр, оччоҕо бу сир-уот статуһа үрдүү, нэһилиэк, улуус устуоруйата байа түһэр. Ону таһынан историческай нэһилиэстибэ сирэ дэнэн, ханнык да үлэлэр, сири түҥэттии манна барбат, айылҕата чөл хаалар. Бу үлэбитинэн Саха сиригэр да, Арассыыйаҕа да хас да билим кэмпэриэнсийэтигэр кытынныбыт, Саха сирэ үрдүк билим кыахтаах, олохтоох омуктары үөрэттэххэ өссө да элбэх арыйыылар тахсан иһиэхтэрэ диэн эрэнэллэрин биллэрдилэр”, — диэн түмүктээтэ Александра Николаевна.

Исследование проведено в рамках реализации Проекта РНФ № 24-28-20359 «Историко-культурное наследие народов Якутии: могильный комплекс Истээх Быраан на Средней Лене».