Туйах хатарааччылардаах Аар кырдьаҕас

– Мин Азаров Григорий Алексеевич диэммин, 97 cаастаахпын, сааһым наһаа элбэх эбит (күлэр). Ол тухары Таас Тумуһунан, Куокуйунан, Кальвицанан, Сангаарынан эргийэ сылдьан этэҥҥэ олорон кэллим. Идэм диэн – балыксыппын. Оҕо эрдэхпинэ, сэрии сылларыгар, кыайан үөрэммэтэҕим. Онтон ыла, балык­таан аһаатахпына эрэ киһи-хара буолууһубун диэн толкуйданаммын, балыксыт буолан хаалбытым.

Доруобуйам баччааҥ­ҥа диэри этэҥҥэ кэллэ. Балыгынан аһылыктанар киһи доруобай буолар, балык курдук. Онон эһиги балыкта элбэхтик сиэҥ, доруобай буолуоххут. Оҕо-уруу элбэх, сиэн үөһээ сиэн, хос сиэннэр да бааллар. Эмээхсиним барахсан 82 сааһыгар өлөөхтөөбүтэ. Иллээхтик олоробут, биһиги дойдубут – быйаҥ аллар сирбит-уоппут, Ньидьили эбэбит, Өлүөнэ өрүспүт барахсаттар, дьоллоохтук олорорго-­үлэлииргэ анаабыт курдуктар. Кытылга киирдиҥ да, аһылыккар төһөнү наадыйаргынан балыгы таһааран сиигин. Онон сирбитигэр-уопутугар олоруох­пут, дьон-сэргэ, ыччат элбэх.

Ааспыт өттүгэр сыл ахсын ууга баран эрэйдэнэр этибит. Инньэ гынан, хаста даҕаны сыҕарыйан көһөн, уу ылбат сиригэр дьэ таҕыстыбыт, билигин олорорго бэһиэ­лэй. Урут уу кэллэ да, сор бөҕөнү көрөрбүт, таһаҕаспытын үрдүк сиргэ, онтон дьиэ үрдүгэр таһарбыт. Харыы буолан, улахан уу дьиэҕин үрдүнэн саайан, тимирдэн кэбиһэрэ. Билигин, Кальвицаҕа, холкутук, эрэллээхтик олоробут, сайдабыт. Ыччат дьон, кэлиҥ биһиэ­хэ, олохсуйуҥ, кийиит буолуҥ, күтүөт буолуҥ. Дьиэ-уот туттарга сир-уот, уһаайба сирэ элбэх.

Өбүгэ идэтэ аҕа ууһунан утумнанар

Кэбээйи “Дабаан” хаһыатын кылаабынай эрэдээктэрэ Виктор Эверстов “бу билэр кырдьаҕаһыҥ дуо? Кыанан кэлэ сылдьан, кырдьаҕаһы көрсөн уочарка суруйарыҥ буоллар” диэн суруктаан видеону бассаабынан төлөпүөммэр бырахпыт. Тута архыыппын хасыһан Кэбээйи оройуонун сэбиэскэй кэмнээҕи “Ленинец” хаһыатын 1985 сыл от ыйынааҕы нүөмэригэр Никифор Терехов суру­йуутун ааҕабын: “Кэбээйилэр бастыҥ балыксыт дьоннорунан киэн туттуохтарын тутталлар. “Ленинец” ааҕааччылара аатыр­быт биригэдьиирдэр Григорий Алексеевич Азаров, Егор Петрович Гуляев, Никифор Григорьевич Новгородов, Павел Васильевич Гуляев ааттарын бэркэ билэллэр. Кэнники сылларга бииртэн-биир сонун аат хаһыакка ахтыллан иһэр. Ол – Андрей Васильевич Павлов, Василий Григорьевич Азаров, Петр Егорович Гуляев, Иннокентий Петрович Петухов. Уолаттар аҕаларын туйахтарын хатараллар. Аатырбыт лүөччүк Кальвица аатын сүгэр кыракый бөһүөлэккэ өбүгэ идэтин аҕа ууһунан утумнуур хоһуун дьон олороллор”.

Балыксыт идэтин аһыытын-ньулуунун амтаһыйбытым

Хаһыатчыт дьылҕам ханна-ханна тириэрдибэтэҕэй. 1985 сыл саас, кулун тутар 20-тин диэки бадахтаах, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Кыым” хаһыат эрэдээкси­йэтигэр 3 туонна балык атыылаһар сорук­таах кэлэн, Арыктаахха үс хонон турабын. Манна, Эбэ кытылыгар балыксыттар базаларыгар хас кэлбит-барбыт киһиэхэ соһуйбаттар, интэриэһиргээбэттэр. Саха сирин араас муннуктарыттан, Дьокуускай куораттан балык атыылаһаач­чы сапта сытар дойдута эбит.

Биригэдьиир Василий Григорьевич Азаровы хара бастакыттан бэлиэтии көрбүтүм. Үрдүк, дараҕар сарыннаах, дуоспуруннаахтык туттар-хаптар, саҥарар-иҥэрэр эдэр киһи былааһы, балаһыанньаны илиитигэр бычыгыраппакка тута сылдьара харахха быраҕыллара. Мин балыксыттар кэлиэхтэрин эрэ аҕай иннинэ аһаабыт буолан, оһох таһыгар табаахтыы олорорбун өйдөөн көрөн: “Хайа, ыалдьыттаах эбиппит дуу”, – диэн туоһулаһан, “Кыым” хаһыат кэрэс­пэдьиэнэ буоларбын, эрэдээк­сийэ сорудаҕынан балык атыылаһа кэлбиппин, массыынам үс хонугунан кэлиэхтээҕин кэпсээтим. Аһыы охсон, аттыбар дүлүҥҥэ олорон табаа­ҕын уматынна, араас сонуну-нуобаһы ыатаран сэһэргэһэ түспүппүт кэннэ: “Уолаттаар, куорат киһитин, кэрэспэдьиэн ыалдьыппытын таҥаһын-сабын дьаһайыҥ. Сарсыҥҥаттан балыктаһыаҕа, тугу гына үс күнү быһа таах сытыаҕай”, – диэн дьаһайан кэбистэ.

Сарсыарда боруҥуйга туран өл хаба түһээт, икки “Бөлөрүүс” тыраахтардарбыт сыарҕаларыгар тиэллэн Эбэҕэ киирдибит. Саамай саастаах кырдьаҕастара: “Тураах дааҕырҕаабыта хас да хонно. Балык кытыылаабыт буолуохтаах, – дии-дии куолулаан, кытыыттан сүүрбэччэ хардыыны оҥорон хаары ой­­моон, – кытыы кынаты саманан түһэриэххэ”, – диэн ыйаач­чы буолла. Дьэ, саҕаланна. Миэхэ лис курдук ыарахан үс кырыылаах анньыыны туттаран кэбис­тилэр. Төрүкү анньыынан туттубатах да буол­ларбын, саха үөстээх, хатарыллыбыт анньыытыттан атын эбит, үс кырыылаах буола-буо­ла диэн испэр муодарҕаатым. Анньыыҥ сыппаатаҕына, манан сытыыланаар, хаатыҥкаҥ оһугар укта сырыт диэн игиини туттаран кэбистилэр. Уолаттары бастаан көрөрбөр, курдарыгар быһыччалаахтар эбит дии санаабытым, игиилэрэ эбит. Аллара, көйө сылдьан олоро түстүлэр да, анньыыларын биитин та­­һааран аалбытынан баралларын күнү быһа көрбүтүм. Мин маҕыйа-маҕыйа түс да түс, анньыым тэйиэккэлии сылдьар, хотуппаппын. Күн ортотун диэки харыларым иҥиир­дэрэ доргуйан уот аһыйар буолан, кыайан анньыыбын тутан көйбөт турукка киирбитим. Биригэдьиир Баһылай балыксыт үлэтэ диэн тугун биллин диэн, соруйан анньыыга туруор­бутун сэрэйбитим.

Ити үлүгэрдээх сүүнэ, 500 миэтэрэ уһуннаах муҥха илии­нэн кыайан соһуллубат. Онон кынаттарынан икки сылгы көһөрүллэ сылдьар сыарҕа­лаах барабааны эргитэн бэчимэни тардаллар. Ити күн халтайга үлэлээн, илии соттубуппут. Тардыллан ортолоһон иһэн, муҥхабыт кэлбэт да, барбат да буолан хаалбыта. Чинчийэн, чуҥнаан быһаарбыттара, кытыы кынаппыт муус күөл түгэҕин кытта хам тоҥон хаалбытыгар муҥха диэлэ иҥнэн, кыбыллан хаалбыт. Ону чардаат алларан арааран, муҥхабытын түһэрбит чардааппытынан төттөрү субуйан таһаа­рыахпытыгар диэри халлаан хараҥарбыта. Санаам түһүөх курдук буолтум да, дьонум олох да кыһамматтарын бэркиһээммин Василий Григорьевичтан: “Халтай үлэлээһин буолла дии, тоҕо ким да кыһаллыбатый, туох да буолбатаҕын курдук?” – диэн интэриэһиргээбиппэр: “Ээ, ити диэн, араас барыта буолааччы. Бүгүн мэлийдибит, сарсын өҕүтүөхпүт. Табылыннахпытына, 30-ча туон­налыыны биирдэ баһан таһаарааччыбыт. Балыктааһын сезонугар 70 туонна былааны биэ­рэллэр. Ону иккитэ-үстэ табыллан тартахпытына, ха­­йа-баҕарар толоробут уонна сис туттан кэбиһэбит. Салгыы балыктыыры көҥүллээбэттэр”, – бэрт холкутук быһаарбыта.

Нөҥүө күнүгэр иһирдьэ кынаппытын кытыы кынат гынан, муҥхабытын түһэрбиппит. Бу сырыыга үтүмэхсит буолбутум. Иккис күммүтүгэр чардааппыт түүннэри оргу­йан олорбута. Оо, баранан биэрбэт балыгы сүүрүнэн тыраахтар сыарҕатыгар тохтоло суох эһэр сыанан аҕаабат эбит. Сис, биил бүтэр. Ити күн 16 туонна балык хостонно диэбиттэрэ.

Үһүс күммэр балыксыттар чугаһаабат, сөбүлээбэт үлэлэригэр – тарҕана тоҥмут балыгы соҕооччунан тоһурҕатан арааран, 16 см улахан балыгы кууллаан, тигэн дьаарыстааһыҥҥа туруоруллубутум. Бытархайын ыстандаарка эппиэттээбэт диэн саһылга анаан туспа кууллаталлар.

Ити курдук, 80-с сыллар ортолоругар, билигин 97-лээх аатырбыт балыксыт, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята, “Бочуот Знага” уордьаннардаах биригэдьиир оччолорго сокуон­най сынньалаҥҥа тахсан, уолугар Владимир Григорьевич Азаровка туттарбыт биригээдэтин дьонун кытта үс күн балык­таһан, балыксыт сыанан аҕаабат үлэтин аһыытын-ньулуунун билэн турабын.