Тула өттүбүт бөх, бөх, бөх…

Бэйэтэ ыһыллыбатаҕа чахчы…

Хаар уулларын кытта кыһын устата мунньуллубут туох баар бөхпүт-сахпыт, кирбит-хахпыт барыта тахсан кэллэ. Быйыл Дьокуускай куораппыт  хаһааҥҥытааҕар даҕаны кирдээх, бороҥ дьүһүннэннэ.

Бөх-сыыс ортотугар

Кэтэһиилээх харалдьыгы кытта уһун кыһын устата мунньуллубут бөх-сах тахсан хараҕы аалан барда. Хайа да диэки хайыс — бөх. Элиитинэй диэн аатырдар түөлбэлэр даҕаны хаалсыбаттар. Бу курдук хобдох көстүү сааһы, күнү, сылааһы кэтэспит үөрүүбүтүн биирдэ симэлитэр.

Аны куорат эргин ойуурга таҕыстахха, биир оннук. Дьон аҕыйах мөһөөгү төлүөн кэрэйэн, бөҕүн ойуурга илдьэн сүөкүүр. Массыыналаах, ол аата, син тыһыынча иһинэн-таһынан төлүүр кыахтаах ини. Туох санааттан сорунан туран айылҕаны киртитэллэрин киһи өйө хоппот.

Сайынын киһи анал сөтүөлүүр сиргэ сөтүөлүөн сиргэнэр, итиннэ — кумааҕы, манна — салпыакка, онно — таас үлтүркэйэ. Ыраастамматаҕын уу сайҕаан илдьэ барар, ол оннугар өрөттөн эмиэ соччо бөх кэлэн хатанар. Айылҕа төһө даҕаны саҥата суох мэҥиэстэн испитин иһин, атынынан таһаарар.

Итиннэ “миинэ”, манна “миинэ”

Уонча сыллааҕыта дьиэм аттынааҕы оскуола тэлгэһэтигэр сайын аайы сарсыарда орто саастаах дьахтар тахсан ытын күүлэйдэтэрин түннүгүнэн сүөргүлүү көрөрүм. Дьон көрө-көрө көрбөтөҕө буолан ааһа турарыттан улаханнык соһуйарым. Нэдиэлэ курдук кэтээн көрөн, өрүү биир бириэмэҕэ тахсарын билэн баран, анаан-минээн ол чааска тахсыбытым. Дьахтарым ытын сиэппитинэн мин иннибинэ эрэ оскуола тэлгэһэтигэр үктэммитэ. Оччолорго төлөпүөҥҥэ видеоҕа устуу билиҥҥи курдук соччо-бачча тарҕана илик кэмэ этэ. “Ыккын тоҕо оскуола олбуоругар күүлэйдэтэҕин. Үҥсүү суруйуом” диэн баран видеоҕа устан, хаартыскаҕа түһэрэн барбытым. Маҥнай дьахтарым утары саҥарыах курдук буолан иһэн, син киһи эрэ буоллар, бэрт түргэнник тэлгэһэттэн тэскилээбитэ. Ол кэнниттэн биирдэ даҕаны көрбөтөҕүм.

«Хас биирдии киһи бөҕүн аналлаах сиргэ быраҕан, үлэһиттэр ону тута хомуйан иһэллэрэ буоллар, маннык буолуо суоҕа этэ. Ыттаах дьон ыттарын күүлэйдэтэ таһааран баран тоҕо тута ыраастаан испэттэрин сөҕөбүн».

Ити курдук, куорат өссө биир кыайтарбатах кыһалҕатынан ыт сааҕа буолар. Элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ олорор дьон сорохторо хастыы даҕаны ыты иитэллэр, таһырдьа үстүү ыты тэҥинэн күүлэйдэтэ сылдьар буолаллар. Ол эрээри, хомойуох иһин, ыттарын кэннилэриттэн ыраастыыр дьон бэрт ахсааннаах. Оттон подъезд иннинээҕи сибэкки олордор иһит туһунан этэ даҕаны барыллыбат. Бу ордук хаардаах, тымныы кэмҥэ көстөр. Бастакы, иккис, үһүс… ыт кэлэн “чэпчэтинэр”, хаһаайын ону көрөн турар, буойбат-хаайбат, дьон сылдьыбат, көрбөт сиригэр илдьибэт. Бу — култуурабыт таһыма.

Бу курдук түгэни көрдөхтөрүнэ хас биирдии ааһан иһэр киһи сэмэлиирэ буоллар, ыттаах дьон син туттунуох, кэннилэриттэн хомуйа сылдьыах этилэр. Билигин хайдаҕый? Кистээбэккэ эттэххэ, уопсастыбаннай миэстэҕэ соччото суох түгэни көрдөхтөрүнэ, “мин дьыалам буолбатах” диэн көрө-көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэ буолан ааһа тураллар. Ол да иһин куораппытыгар бу курдук харыстабыла суох сыһыан үөскүүр.

Баллаччы бадараан

Аны саас аайы үөскүүр кыайтарбатах көстүүнү хайаан даҕаны хаарыйан ааһар булгуччулаах. Былырыыҥҥа диэри куорат түөлбэлэрин хаарын ыраастыыр эбит буоллахтарына, быйыл сорох түөлбэлэр букатын да тарбаан көрбөтүлэр. Сорох күлүккэ хаххаланар тротуардар күн бүгүҥҥэ диэри халыҥ хаардаах сыталлар. Ардаан-уулаах хаардаан, саастаах дьон үктэниэхтэрин да куттаналлар. Эбиитин халлаан тымныытыгар тоҕо барбыт канализациялар кирдэрэ-хахтара мууһурбутун аат эрэ харата кэлэн көйбүттэрэ хаар анныгар билигин даҕаны саһаран көстөр. Анаалыс ыллар, тугу көрдөрүө эбитэ буолла.

Аны Кырдьаҕас куоратынан аатырар Аппа уҥуор оройуонун олохтоохторо оптуобус тохтобулуттан дьиэбитигэр барарбытыгар үгүс кыһалҕаны көрсөбүт дэһэллэр. Саамай киһи соһуйара баар — тротуардар уунан-хаарынан туолан тураллар. Сатыы киһи сылдьар тротуара кытта баһыллар уунан көрөн сытар. Ити эргин көннөрү чалбаҕын ааһан, баллаччы бадараан буоларын биирдэ эмэ саас эбэтэр ардахтаах кэмҥэ үктэммит киһи булгуччу бэлиэтии көрбүт буолуохтаах.

Уу саппыкыта олорон хаалар бадараана, таһыйа сабар чалбаҕа бэйэтэ үөскээн тахсыбатаҕа, бөҕө-саҕа бэйэтэ көтөн кэлэн түспэтэҕэ чахчы. Иэгэйэр икки атахтаах олорор сиригэр-уотугар дьалаҕай, үлэтигэр эппиэтинэһэ суох сыһыана манна көстөр.

САНААЛАР

«Хаһаайыннар — биһиги»

Николай Г., куорат олохтооҕо:

— Атын куораттарга бу курдук буолбатах эбээт. Бөх-сыыс өттүгэр баҕас олохтоохтор бэйэбит буруйдаахпыт. Төһө эмэ бөх тоҕор иһит баарын үрдүнэн, оннооҕор саастаах дьон онно тиэрдибэттэр, аара быраҕаллар. Массыыналаах дьон эмиэ биир оннук, айаннаан иһэн массыыналарыттан элээрдэн ааһаллар. Хас да төгүл түбэһэн көрбүттээхпин. Култуура бэйэбититтэн, тэлгэһэбититтэн саҕаланыахтаах. Төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн, бу эн төрөөбүт дойдуҥ, эн онно харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтааххын, эн хаһаайыҥҥын, дойдугар хайдах сыһыаннаһаҕын да атын омуктар эмиэ оннук сыһыаннаһыахтара диэн иитэр ирдэнэр. Биһиэхэ, арааһа, ити кыайтарбакка турар. Аны сайынын быыл бурҕайан олорор. Ити салгыны барытын оҕолорбут эҕирийэн, тыынан эрдэхтэрэ. Дьэ, хайдах доруобуйалаах көлүөнэ үөскүүр.

«Эппиэтинэстээх буолуоҕуҥ»

Надежда И., үс оҕолоох ийэ:

— Биһиги куорат тас өттүгэр, Мыраан аттыгар олоробут. Икки оҕобут оскуолаҕа үөрэнэр, биир оҕобут — уһуйаан иитиллээччитэ. Мин дьиэҕэ оҕолорбун көрөн олорбутум ыраатта, уһуйааннарыгар, оскуолаларыгар таһабын. Дьиэбититтэн куорат киинигэр кэлиэхпитигэр диэри массыынам киһи билбэт дьүһүннэнэр. Куорат сорох уулуссалара эмиэ чалбахтаахтар, бадарааннаахтар. Массыына киртийэрин ааһан, алдьанар-кээһэнэр.

Аны ханна да үктэн — бөх-сах, ыт сааҕа. Дьиҥэр, хас биирдии киһи бөҕүн аналлаах сиргэ быраҕан, үлэһиттэр ону тута хомуйан иһэллэрэ буоллар, маннык буолуо суоҕа этэ. Ыттаах дьон ыттарын күүлэйдэтэ таһааран баран, тоҕо тута ыраастаан испэттэрин сөҕөбүн. Кырдьык, ити эн этэриҥ курдук, саас хаар уулунна даҕаны итиннэ “халаачык”, манна “эриллии” сытар буолар. Аны уопсай дьиэҕэ олорооччулары субуотунньукка таһаараллар дии. Биир бэйэм ким эрэ ытын сааҕын ыраастыы тахсыа суох курдукпун. Хас биирдии киһи кимиэхэ да сэлээннээбэккэ, эппиэтинэстээх буолуохтаах дии саныыбын.