Тумус туттар чулуу дьоммут – эһээм уонна уолум

Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу өйдөбүлэ, суолтата күнтэн күн күүһүрэн истэҕин аайы, Кыайыыны уһансыбыт эһээлэрбит, байыаннай дьайыыга сылдьыбыт, эйэлээх олох иһин сырдык тыыннарын толук уурбут, өстөөхтөртөн чаҕыйбакка хорсуннук сэриилэспит буойуттар тустарынан кэпсиир – биһиги ытык иэспит. Кинилэр хорсун сырыылара, сырдык ааттара үгүс сылларга ааттана туруоҕа.

Эһээбит Улуу Кыайыыны уһансыбыта

Биһиги дьиэ кэргэн киэн туттар киһибит, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, сэрии, үлэ бэтэрээнэ Дмитрий Петрович Яковлев‑Дайбыыр «Иккис байыас» уонна Жданов аатынан холкуоска биригэдьиирдии сылдьан, 1942 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Икки сылынан иккис группалаах инбэлиит буолан дойдутугар төннүбүт. Ийэм кэпсииринэн, кини түөрт төгүл уоттаах сэрии хонуутугар бааһырбыт: Сталинград иһин кыргыһыыга, Киев куораты босхолооһуҥҥа, Ильмень күөлгэ, Днепр өрүһү туорааһыҥҥа. Нууччалыы билбэт буолан, биир да наҕарааданы ылбатах. «За Сталина вперёд», «окопа», «лопата» диэн тыллары эрэ билэрэ үһү.

Арай архыып докумуонунан бигэргэммит биир наҕараадатын туһунан историческай билим хандьыдаата Д. Д. Петров «Вклад народов Якутии в дело Победы (1941–1945)» кинигэтигэр манныгы суруйбута баар: «№ 99 из списка лиц офицерского, сержантского и рядового состава 932 СП 252 СД, раненых в боях за Сталинград и представленных к награждению медалью «За оборону Сталинграда» 8 марта 1943 г. Яковлев Дмитрий Петрович — стрелок, красноармеец, б/п, якут, Верхневилюйский р‑н, к‑з «Боец». Дата ранения; 12.12.1942 г. Командир 932 СП майор Коротков. Начальник штаба капитан Павлюченко». Архив МО СССР, ф. 1311, оп. 209627, д.3, лл. 17–36. Подлинник. Рукопись».

Эһээм 1942 сыллаахха уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барарыгар, кини бииргэ төрөөбүт быраата Константин Петрович, бииргэ төрөөбүт убайа Илларион Петрович бааллара. Хомойуох иһин, эһээм бииргэ төрөөбүттэрэ 1943 сыллаахха сэрии хонуутугар дьоруойдуу охтубуттар. Биир дьиэ кэргэнтэн Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыллыбыт үс ини-бии бырааттыылар хорсун-хоодуот, күүстээх эр санаалара хос сиэннэригэр хаанынан бэриллибит эбит.

Удьуор утумун салҕаан

Уолум Айтал хос эһээтин уонна кини бииргэ төрөөбүттэрин удьуордаан, Ийэ дойдутун бу ыарахан кэмҥэ хорсуннук көмүскээн, олоҕун толук уурбутун Эр санаа уордьана туоһулуур. Кини 2024 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр Харьковскай уобалас Волчанск куоратыгар кыргыһыы толоонугар дьоруойдуу охтон, сырдык тыына быстыбыта… Айталым туһунан суругу 71289 нүөмэрдээх байыаннай чаастан ыыппыттара: «В ходе боя, при смене позиции, находясь на наиболее тяжёлом направлении, Ваш сын Айтал героически погиб в результате полученных травм, не совместимых с жизнью. За мужество, отвагу и самоотверженность, проявленные при выполнении специального задания Правительства Российской Федерации в боевых условиях, гвардии рядовой Андреев Айтал Григорьевич представлен к Ордену Мужества (посмертно)». Оҕом олоҕун бүтэһик мүнүүтэтигэр диэри өлөр өлүүттэн куттаммакка, бэйэтин дьиҥнээх эр киһилии хорсунун көрдөрөн бардаҕа…

Айталым Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу холобурун хос эһээтин хорсун олоҕуттан истэн билэрэ. Кини курдук хоһуун үлэһит, киэҥ көҕүстээх, булгуруйбат күүстээх санаалаах, көнө сүрэхтээх, киһиэхэ олус болҕомтолоох, наһаа аһыныгас этэ. Айталым хос эһээтин курдук байыаннай киниискэтигэр «стрелок» диэн суруктааҕа. Позывнойа «Чуприн» диэн этэ. Красноярскай кыраайга олорбут долгаан эһэтин араспаанньатын позывной оҥостубута. Уолум хорсун буойун, эрэллээх табаарыс буоларын байыаннай дьайыыга бииргэ сулууспалаабыт табаарыстарын ахтыыларыттан ааҕыахха сөп.

Эрэллээх доҕор этэ

2 взвод, 9 рота уолаттара: «Доҕорбут, атаспыт, братаммыт, бойобуой табаарыспыт “Чуприн” бу кылгас кэмҥэ бэйэтин саха чулуу уолун уонна хорсун буойунун быһыытынан көрдөрбүтэ. Кини өстөөхтөн толлубат күүстээх санаатынан уолаттарыгар холобур буолар этэ. Биһиги быстах мобилизацияҕа хабыллан, Айталлыын 2022 сылтан билсэн, атын да рота буолбуппут үрдүнэн, алтыһар этибит. Уол олус сэмэйэ, үчүгэй доҕор быһыытынан бэйэтин көрдөрбүтэ. 8 ротаны ыспыттарын кэнниттэн биһиэхэ 9 ротаҕа кэлбитэ. Взвод хамандыырдара Айталы былдьаһан турардаахтар, оннук үчүгэй уол этэ. Дьиҥнээх доҕорбутун сүтэрбиппит олус хомолтолоох. Маннык хорсун санаалаах уолаттар аҕыйахтар. Ийэтигэр маннык чулуу саха буойунун ииппитигэр улаханнык махтанабыт. Доҕорбут сүрэхпитигэр өрүү баар буолуо! «Чуприн-Айтал — сын, которым нужно гордиться! «Быть воином — значит жить вечно!»

Абый улууһуттан Гаврил Бережнов («Сокол»): «Мин Айталы 2022 сылтан, Уссурийскайга сылдьыахпыттан билэбин, ол сылтан «братья по крови» буолбуппут. Биһиги Клещеевкэҕэ, Красный Пахарь, Андреевка, Крынки, Волчанск диэн сирдэргэ сылдьыбыппыт. Крынки диэн сиргэ тиийэн баран бэйэбит разведкаҕа барар этибит. Онно сылдьан иккиэн бааһырбыппыт уонна Виноградово диэн сиргэ госпитальга сыппыппыт. Айтал норуот киһитэ этэ, хаһан да аккаастаммата, наар сөбүлэһэн, көмөлөһөн иһэрэ».

Чурапчы улууһуттан Николай Владимиров («Призрак»): «Айталы кытта бастаан Уссурийскайга сылдьан билсибитим. Биирдэ биир сорудахха өстөөхтөр суолбутун миномëтунан ытыалаабыттарыгар, биһиги ыһыллан хаалбыппыт. Онно Айтал соҕотоҕун сылдьан, «Тигр» диэн позывнойдаах уол бааһыра сытарын көрөн, эвакуациялаабыт. 2023 сыллаахха Красный Пахарь диэн дэриэбинэҕэ подвалга олорбуппут. Онно мин төрөөбүт күммүн өйдөөн, Айтал эҕэрдэлээбитэ уонна биир “энергетиги” кытта рулет бэлэх ууммута. Олохпор кини курдук доҕордоммуппуттан үөрэбин. Доҕорбун тыыннааҕым тухары умнуом суоҕа”.

Таатта улууһун Уус Таатта дэриэбинэтиттэн Алик Борисов («Змей») ахтыыта: «Мин Айталы кытта Уссурийскайга көрсөн табаарыстаспытым. Караулга Айталлыын иккиэн Энергодарга, Пятихаткаҕа, Муравейникка турбуппут, наар бииргэ тахсааччыбыт. Айтал улаханнык туохтан да санаарҕаабат, мунчаарбат, саамай «спокойнайбыт» этэ. Бары уочаратынан ас астыырбыт, саамай асчыппыт Айтал этэ. Итини таһынан, бэртээхэйдик баттах кырыйара. Муодунай «стрижкаҕа» наадыйааччылар бары киниэхэ кэлэллэрэ. Табаарыһым Айтал миэхэ быраатым курдук этэ. Кини мин өйбөр, сүрэхпэр эрэллээх табаарыс быһыытынан сүппэттии хаалыаҕа».

Марина Яковлева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин систэмэтин туйгуна.