«Тунгус»: «Кыайан-хотон эргиллиэхпит»

Саллаат аҕатын байыаннай дьайыы туһунан кэпсээнэ уонна бар дьонугар этиитэ.

Биир киэһэ байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттар эрийэн, манна биир интэриэһинэй кырдьаҕас баар, кини араҥаччылыыр аналлаах, кэпсэтэҕин дуо диэн ыйыттылар. Сотору бойобуой сорудахха үс-түөрт күҥҥэ барар, онон билигин эрэ кэпсэттэххинэ сатанар диэн буолла. Тута сөбүлэһэн, кэпсэтэн бардыбыт.

Байыаннай дьайыыга

Сэһэргэһээччим Сунтаар улууһуттан төрүттээх, Уус Маайаны иккис дойду оҥос­тубут «Тунгус» диэн позывнойдаах Валерий Попов эбит. Байыаннай дьайыыга барыан иннинэ тутуунан дьарыктаммыт, «Өлүөнэ очуостарыгар» туристары, дьону таспыт. Эдэр сылдьан олох очурдарыгар оҕустаран, эрэйи-муҥу этинэн-хаанынан билбит. Алта оҕону төрөтөн, сиэннэринэн дьоллонон, кэннигэр хаалларар кэскиллээҕиттэн сэмэйдик үөрэрин үллэһиннэ. Байыаннай дьайыыга уола барар буолбутугар, көрө-истэ сылдьаары, 2023 сыл алтынньытыгар хантараак баттаан, нэдиэлэ хойутаан сырсан тиийбит. Билигин уола Угледар диэки сылдьан улаханнык бааһыран Хабаровскайга госпиталга сытарын хараастан туран кэпсээтэ. Дьиҥэ, уолбун көрө-истэ сылдьаары барбытым ээ диэхтээн, мух-мах барар. Ол кэмҥэ бииргэ сылдьар уолаттара, позывнойун бэйэтэ иҥэриммитэ, эбэҥки хааннаах, тунгус диэн тоҥ-биис диэн быһааран биэрэллэр.

Харысхал бэлиэлээх

«Билигин 1 штурмовой взвод 4-с ротатыгар баарбын, хамандыырым тувинец «Хантер» диэн. Мин инники кирбиигэ сытар байыастарга матассыыкылынан бородуукта, уу, ас-үөл, сэлээркэ, ардыгар дьону таһабын. Иккис сылбын сылдьабын. Анал сорудаҕынан дроннары суулларабын», – диэн «Тунгус» кэпсиир.

Уолаттар «Тунгус» манна биһиэхэ харысхал буола кэлбит, ураты аналлаах киһи диэн этэллэр. Кини биир эмиэ туспа дьарыктаах, «баба яга», «камикадзе», о.д.а. курдук дроннары кытары охсуһар диэн кэпсииллэр. Инньэ гынан, уолаттарбытыгар суолу аһар, харыстыыр аналлаах эбит. Хас даҕаны, үс-түөрт ТМП-ны (тааҥканы утары миинэ) илдьэ сылдьан быраҕаттыыр улахан «баба яга» дрону аптамаатынан ытан суулларбыт. Билигин биир итинник дрону суулларбыт киһи бэйэтин суотугар уоппус­каҕа барар кыахтаах. Маннык дьаһал былырыын күһүн киирбит. Оттон Тунгус эрдэ сууллартаабыт буолан, уоппускаламматах.

Ааспыт нэдиэлэҕэ комбат уонна ротнай хамандыыра, «баба яга» дэриэбинэни сири кытары тэҥнээн эрэр, ону суох оҥор диэн бойобуой сорудах биэрбиттэр. Онон, биһиги киһибит, “суһаллык сорудах барар буоллум, төһө кыайарбынан толоро сатыам, кыаллар буоллаҕына кыаллыа…” диэтэ.

Саллаат аҕата

Уолаттар Валерий Попов кэпсээнинэн кинигэ суруллубута диэн эппиттэрин токкоолостум. Кылгастык да буоллар, ол туһунан ахтан ааста. Мин кэпсээбитим эрэ, ону сурукка тиспиттэр диэтэ. Ааспыт сыл бүтүүтэ тахсыбыт Иван Александров «Саллаат аҕата» үһүс кинигэтин үгүстэр билэр буолуохтааххыт. Кинигэҕэ байыаннай дьайыыга кинини кытары бииргэ сэриилэс­пит, Донецкай, Луганскай, Харьковскай хайысханан сылдьар хорсун буойуннар тустарынан суруллар. Быыһыгар Афган, Чечня сэриитигэр кыттыбыт, кэлин Украина эҥээр байыаннай дьайыыга эмиэ тиийбит уолаттар тустарынан ахтыллар. Манна мин үчүгэйдик билэр уолум, байыаннай дьайыыга сылдьан дьоруойдуу сырдык тыынын толук уурбут, Нам улууһун Хомустааҕыттан төрүттээх Ньургун Новгородов туһунан эмиэ ахтыллар. Кини бырааппын кытары бииргэ Чечня сэриитигэр сылдьан доҕордоһон, биһиэхэ хонон-өрөөн ааһара. Байыаннай дьа­йыыга «Тунгустуун» бииргэ сылдьыбыттар эбит. Бу кинигэҕэ өссө, 10 мөлүйүөн сол­куобайы латарыайаҕа сүүйэн түрүбүөнү тардыбыт ыанньыксыт Гавриил Терентьев эмиэ ахтыллар. Валерий Попов кылгас сэһэнинэн хорсун-хоо­дуот саха буойуннарын ааттарын үйэтиппит үтүөлээх.

«Барыбыт итэҕэлбит биир курдук. Ыарахан күннэргэ, ыксаллаах кэмнэргэ бары бииргэ бэйэбит үҥэр-сүктэр таҥараларбытыттан көрдөһөбүт-ааттаһабыт. Биһиги, хоту сир дьоно, түҥ
былыргы өбүгэлэрбит итэҕэллэрин эппитигэр-хааммытыгар, сүрэхпитигэр-быарбытыгар илдьэ сылдьабыт.

Барыбыт итэҕэлбит биир

«Тунгус», манна бары даҕаны кэриэтэ, омугуттан тутулуга суох, христианнар да, мусульманнар да таҥараҕа итэҕэйэбит диэн этэр. «Барыбыт итэ­ҕэлбит биир курдук. Ыарахан күннэргэ, ыксаллаах кэмнэргэ бары бииргэ бэйэбит үҥэр-сүктэр таҥараларбытыттан көрдөһөбүт-ааттаһабыт. Биһиги, хоту сир дьоно, түҥ былыргы өбүгэлэрбит итэ­ҕэллэрин эппитигэр-хааммытыгар, сүрэхпитигэр-быарбытыгар илдьэ сылдьабыт. Булчут буоларым быһыытынан, төрөөбүт сирбэр-уоппар, аар айылҕабар мэлдьи сүгүрүйэ, аал уоппун аһата сылдьабын. Куттал суоһаатаҕына, биллэн турар, үөһээ айыыларбытыттан, Таҥараттан көрдөһөбүт. Өбүгэбит ситимэ, итэҕэлбит күүспүтүгэр күүс эбэр, санаа­бытын, куппутун-сүрбүтүн бөҕөргөтөр», – диэн кырдьаҕас байыас итэҕэл туһунан санаатын этэр.

Бар дьоҥҥо туһаайыы

«Саха сирин ыччатыгар, дойдугут туһугар үлэлээҥ-хамсааҥ диэм этэ. Арыгыны эрэ иһимэҥ, олус элбэх киһи олоҕо онтон айгырыыр. Ыал ыһыллыыта, олох огдолуйуута барыта арыгыттан тахсар. Олоххо сыһыаны уларытыахха наада, алаһа дьиэ тэринэн, оҕо-уруу тэнитэн киһи сиэринэн олорууттан ордук туох да суох. Чөл олоҕу тутуһан сиэрдээхтик олордоххо, барыта сатаныа. Суолгут даҕаны аһыллыа, дьон эһиэ­хэ сыһыана даҕаны улары­йыа, тупсуо. Оттон уонна, үлэлээҥ, үлэлиир киһи сарсыҥҥыга эрэллээх буолар. Киһи мөлтөх өрүтүн көннөрө сатыах­таах. Оттон манна кэлэргэ санаммыт буол­лаххытына, эрдэттэн уһуну-киэ­ҥи толкуйдаан көрүөххүтүн наада.

Түмүкпэр бар дьоммор этиэм этэ, Саха сиригэр эйэлээхтик, нус-хас олороллорун туһугар, биһиги Ийэ дойдубутун көмүскүү сылдьабыт. Оттон эһиги киһи сиэринэн нус-­бааччы олоруҥ, дойдугут туһугар үлэлээҥ-хам­сааҥ. Биһиги ыарахаттан чаҕыйбакка, кэннибитинэн чугуйбакка, дойдубут иһин ытык иэспитин толоруохпут, кыайан-хотон эргиллиэхпит!» – диэн буойун «Тунгус» сэһэргэһиитин түмүктээтэ.

ХААРТЫСКА В.Н. ПОПОВ ТУС АРХЫЫБЫТТАН ТУҺАНЫЛЫННА