“Туорахтаах култуура сиэмэтин бэрэбиэркэлиибит”

Саха сиригэр ыһыы саҕаланара чугаһаата. Онно хаһаайыстыбалар бэйэлэрэ тиэхиньикэнэн, онно туттар уматыктарынан, минеральнай уоҕурдууларынан, үүнээйи  ыарыыларын, буортулууур үөн-көйүүр уонна  сыыс утары эмтэринэн хааччыллыахтаахтар. Ону таһынан, бастатан туран, үчүгэй хаачыстыбалаах, үрдүк репродукциялаах  ыһыы сиэмэлээх буоллахтарына,  үрдүк үүнүүнү ылыахтара.

Ыһыыга анаммыт туорахтаах култуура сиэмэтигэр туох ирдэбил турарый? Ол курдук ыраас, атын үүнээйи, сыыс от сиэмэтэ  буккуспатах, үүнэн тахсар бырыһыана үрдүк, 1000 устуука сиэмэ балачча ыйааһыннаах, ыарыыга, үөҥҥэ-көйүүргэ сутуллубатах буолуохтаах.

Ыһыы сиэмэтин хаачыс­тыбатын бэрэбиэркэлээһин  ыһыыга бэлэмнэммит баартыйалартан талыллан ыытыллар. Сиэмэ баартыйата диэн бу төһө баҕарар ахсааннаах  биир көрүҥнээх култуура, биир суортаах, репродукциялаах,  төрүттээх,  биир  сылга  хомуллубут  буолуохтаах. Сиэмэ хаачыстыбатын бэрэбиэркэлииргэ бо­­руоба ыларга анал быраап­таах исписэлиистэри кытары хаһаа­йыстыба эппиэттээх үлэһитэ баар буолуох­таах.  Орто боруо­ба  судаарыстыбаннай ирдэбили ГОСТ 120036-85 тутуһан ылыллар. Бу боруобаны анаа­лыска ылбыт кэннэ икки экземпляр аах толоруллар, биирэ хаһаа­йыстыбаҕа хаалар, иккиһэ чинчийэр лаборатория­ҕа барар.

Сиэмэ хаачыстыбата ГОСТ Р
52325-2005 ирдэбилигэр эппиэт­тиир буолуохтаах. Бу ирдэбилгэ сөп түбэспэт буоллаҕына, хаттаан ыраастааһын ыытыллыахтаах. Ыраастааһын кыаллыбат түгэнигэр эбэтэр хос анаалыс кэннэ ирдэбилгэ хапсыбат буоллаҕына, ол баартыйаны ыһыыга туттар булгуччу бобуллар.

Хаһаайыстыбалар ыһыы сиэмэтин  хайдах бэлэмнииллэрий? Хомуур кэннэ куурдаллар, ыраастыыллар,  көрүҥүнэн,  суордунан, репродукциянан наардыыллар, баартыйанан бэлэмнииллэр уонна хаачыстыбатын бэрэбиэркэлэтэллэр.

Билигин өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччылара бурдук сиэмэтин көхтөөхтүк ыраастыы сылдьаллар. Кинилэр сиэмэни ыраастаабыттарын кэннэ, “Россельхозцентр” тэрилтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр салаа­тын исписэлиистэрэ бы­­йылгы ыһыыга анаммыт туорахтаах култуураларын сиэмэтин хаачыстыбатыгар боруобаны анаалыска ылаллар. Ол курдук, 1768 туонна  бэйэлэрэ үүннэрэн таһаарбыт сиэмэлэрин бэрэбиэркэлээтилэр
(88 %). Бу бэрэбиэркэ түмүгүнэн ГОСТ ирдэбилигэр  984 туонна сиэмэ эбэтэр 56% сөп түбэһэрэ билиннэ. Оттон 784 туонна сиэмэ сыыс от­­тоох буолан, ирдэбилгэ сөп түбэспэтэ (кондиционнайа суох). Ону тэҥэ 38 туонната тахсыыта мөлтөҕө, 245 туонната сииктээҕэ билиннэ.

Ыһыыга анаммыт туорахтаах култуура сиэмэтигэр туох ирдэбил турарый? Ол курдук ыраас, атын үүнээйи, сыыс от сиэмэтэ  буккуспатах, үүнэн тахсар бырыһыана үрдүк, 1000 устуука сиэмэ балачча ыйааһыннаах, ыарыыга, үөҥҥэ-көйүүргэ сутуллубатах буолуохтаах.

Өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбалара бүгүҥҥү күҥҥэ 773 туонна сиэмэни ыраастаабыттар, итинтэн 669 туоннатын хаачыс­тыбата  ГОСТ-ка эппиэт­тэһэр.

Хаһаайыстыбалар 2012 туон­на бурдуктарын харайыыга сытыараллар, ол иһигэр 512 туоннаны атыыга анаан. 1879 туонна үрдүк суортаах сиэмэни куппуттар. Итинтэн 3% оригинальнай, 18% элита, 73% үрдүк репродукциялаах, намыһах репродукциялаах  6%.

Саха сиригэр ыһыы сиэмэтинэн дьарыктанар анал идэтийбит 10 хаһаайыстыба баар. Кинилэртэн алта хаһаайыстыба  бурдугунан, алтата – хортуоппуй сиэмэтинэн дьарыктаналлар. Ол иһигэр 2 хаһаайыстыба бурдугунан уонна хортуоппуйунан тэҥинэн дьарыктанар.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 11 хаһаайыстыба 903,3 туонна сиэмэҕэ сэртипикээт ылла. Балартан 563 туонна хортуоппуй сиэмэтигэр, 340,3 туонна бурдук уонна өр сыллаах от сиэмэтигэр.

Өрөспүүбүлүкэни таһыттан киирэр ыһыы сиэмэтинэн “Агрокорм” уонна “ЯкутАгроТрейд” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэлэр хааччыйаллар. Муус устар 20 күнүнээҕи туругунан, “Россельхозцентр” испи­сэлиистэрэ атын эрэгийиэннэртэн атыылаһыллан, Аллараа Бэстээх тимир суол ыстаансы­йатыгар тиэллэн кэлбит 1540 туонна ыһыы сиэмэтиттэн, миэстэтигэр тиийэн богуон­нартан анаалыс ыллылар. Лабораторияҕа аҕалан 1213 туоннатын анаалыстаатылар. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн быйылгы ыһыыга анаан тастан киирбит туорахтаах култуура сиэмэтин хаачыстыбата ыстандаарка эппиэттиирэ быһаарылынна.

Онон ыһыыга киириэх иннинэ өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулара сиэмэни ирдэбилгэ сөп түбэһиннэриигэ үлэлиэхтээхтэр. Кинилэргэ “Россельхозцентр” тэрилтэ агрономнара көмөлөһүөхтэрэ.

Агнесса Данилова,

“Россельхозцентр ФГБУ Саха сиринээҕи филиалын салайааччыта.

Санаалар

“Ыһыыга бэлэмнэнэбит”

Тимур Десяткин, “Ту­мул” кэпэрэтиип кылаа­бынай агронома:

– Быйыл “Тумул” ТХПК 166 гектаарга нэчимиэни, 242 гектаарга сэлиэһинэйи, 45 гектаарга эбиэһи ыһар былааннаахпыт. 104 гектаар­га сүөһү аһылыгар анаан (барыта эбиэс)  ыһыахпыт. Билигин бурдук сиэмэтин ыраастыы сылдьабыт. 30 т нэчимиэни, 40 т сэлиэ­һинэйи, 10 т эбиэһи ыраас­тыахтаахпыт. Билиҥҥи туругунан, 10 т сэлиэһинэйи, 15 т нэчимиэни ыраастаатыбыт. 20 т “Тоболяк”  эбиэс (сүөһү аһылыгар аналлаах) кэлиэхтээх. 

“Россельхозцентр” тэрилтэ  Мэҥэ Хаҥаластааҕы оро­йуоннааҕы отделыгар  ыһыы­быт сиэмэтин бэрэ­биэр­кэлэтэ сылдьабыт.  Икки нэ­диэлэ иһинэн нэчимиэни, сэлиэһинэйи түмүгүн этиэхтэрэ. Эбиэһи ыраастыы сылдьабыт. 

Ыһыы үлэтигэр сөп буолар тиэхиньикэлээхпит. БДТ-7 саҥа дискатор баар. Т-150 тыраахтар, икки 100-тээх  (МТЗ-1221) уонна БТЗ-243к тыраахтар­даахпыт.  Алта МТЗ-82 үлэлиэҕэ.  Сиэмэбитин 90-с сыллар­дааҕы тиэхиньикэнэн ыраас­тыыбыт.  Петкус диэн Германияҕа оҥоһуллубут бурдугу ыраастыыр агрегаттаахпыт.  Дьиҥэ, саҥа наада эбитэ буолуо.

Бааһынаҕа 20-чэ киһи икки симиэнэнэн үлэлиэҕэ. Үс улахан тыраахтары, үс сеялканы, үс суханы, 2 дискаторы  үлэлэтиэхпит. Сиик саптарыытыгар үс тыраахтарынан барыахтара.