Туппуттарын туура, көрбүттэрин көтүрэ…

1990-с сылларга өрөспүүбүлүкэ болуоссаттарын ыскаамыйаларыгар ыччат биир илиитигэр пиибэ бааҥкатын, иккис илиитигэр  сигарета тутуурдаах олороро күннээҕи көстүү, буолуохтаах хартыына курдук этэ. Ууруналар пиибэ бааҥкатынан, бөппүрүөскэ тобоҕунан өрөһөлүү туолан тураллара. Онно холоотоххо, билигин чыҥха атын көстүү. Ол эрээри, билигин даҕаны култуурабыт, тулалыыр эйгэҕэ, уопсай баайга-дуолга сыһыаммыт доҕолоҥнуур.

Өйдөбүнньүктэр

Өрөспүүбүлүкэ, куорат болуоссаттарыгар, искибиэр­дэригэр Саха сирэ олохтонуутугар дьоһун кылааттарын киллэрсибит дьоҥҥо аналлаах, киһи олоҕор-дьаһаҕар сүҥкэн суолталаах өйдөбүнньүктэр элбэхтэр. Ханнык баҕарар өйдөбүнньүк устуору­йаҕа дириҥ суолталаах, элбэҕи кэпсиир, ыччаты үөрэтэр аналлаах. Ол эрээри, диирбитигэр тиийэбит. Өрөспүүбүлүкэ кэскилин түстүөхтээх оҕолорбут олору алдьаталлара-кээһэл­лэрэ, төхтүрү­йэн кэлэ-кэлэ “буулууллара” өйдөммөт.

Иллэрээ сыл Саҥа дьыллааҕы өрөбүллэр кэннилэриттэн Киров уулуссатыгар турар Семен Дежнев боруонса өйдөбүнньүгүн алдьаппыттарын туһунан соччото суох сонун өрөспүүбүлүкэни аймаабыта. Чопчулаан эттэххэ, муннун быһа эрбээн ылбыттар этэ. Полиция суһал-көрдүүр үлэни ыытыытын түмүгэр икки буруйдааҕы туппуттара. Бу оскуола да оҕолоро, сүүрбэччэлээх устудьуоннар даҕаны буол­батахтарын истэн, бэри диэн бэркиһээбиппит. Отуттарыттан тахсыбыт, өйдөрүн туппут дьон этэ.  Туох санааттан? Полиция холуобунай дьыаланы тэрийбитэ иһиллибитэ.

Аны Саха сирин дьонун баһыттан атаҕар диэри аһатан-сиэтэн олорор, Арассыыйаҕа биир улахан, ыраас уулааҕынан аатырар Өлүөнэ Эбэ Хотун өйдөбүнньүгүн алдьатан, киртитэн тураллар.

Былырыын Дзержинскэй уулуссаҕа туруоруллубут ааспыт үйэ 1970-1980 сс. участковай иниспиэктэрин үтүө аатыгар туруоруллубут скульп­тураны эмиэ уһаппатахтара. Хата, эрбээбэккэ, аҥаар атаҕын кыраасканан ыспыттар этэ.

Туох да диэбит иһин, саамай элбэхтик атаҕастаммыт скульп­туранан Дьокуускай куорат Таалай күөлүгэр туруоруллубут собо балык буолар. Үс төгүллээн киртитэн, алдьатан тураллар. Бүтүн 70 киилэ ыйааһыннаах боруонса скульптураны киин куорат 380 сылын бэлиэтиир күҥҥэ 2012 сыллаахха арыйбыттара. Суукка эрэ курдук тураахтаабыта, оннуттан тууран ылан аттыгар бырахпыттар этэ. Иккис сырыыларыгар лапчаанын эмти охсубуттара. Үһүс сырыыга букатын даҕаны “атахтаммыта” иһиллибитэ, уоран ылбыттарын булбуттара. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр үгүс саха дьонун хоргуйууттан быыһаабыт, тыыннаах хаалларбыт собо барахсаны ити курдук кэбилээн тураллар. Бука, ити буолуохсуттар өбүгэлэрэ эмиэ собонон үссэнэн олохторо салҕаннаҕа. Уонна кэлэн ити курдук сыһыаннаһаллар. Туох санааттан?

Оттон хаар, муус оҥоһуктары, болуоссаттар, искибиэрдэр банаардарын, ыскаамыйаларын, сибэккилэрин, мастарын алдьаталларын туһунан этэ да барыллыбат. Оннооҕор светодиоднай гирляндалары быһан уоран барыталаабыт түгэннэрэ биллэр.

Оптуобус тохтобуллара

Дьокуускай куоракка иллэрээ сыл улахан өрөмүөн үлэтэ баран, киин куораппыт биллэ тубуста. Уулуссалары сэргэ оптуобус сорох тохтобулларын эмиэ биир халыыптаабыттара, таас эркиннээбиттэрэ көрүөххэ астык! Аны аҕыйах сылтан бэттэх тоһуттар тымныыга олохтоохтор токуччу тоҥмотуннар диэн сы­­лаас тохтобуллары сыыйа элбэтэн иһэл­лэр. Күн бүгүн барыта 40-тан тахса сылаас тохтобул үлэлиир, абырыыр. Ол эрээри, киирэн киртиппиттэр, алдьаппыттар диэн кэмиттэн-кэмигэр иһиллэр.

Куорат тупсан-киэркэ­йэн көстөрүгэр оптуобус тохтобуллара эмиэ суолталаахтар. Сорох  тохтобуллар биирдэ эмэ сылдьан, ааһан иһэн көрдөххө, түҥкүр-таҥкыр түспүт, алдьаммыт, киртийбит буолар. Ыраата барбакка, ааспыт сылы ылан көрүөххэ. Аҥаардас ахсынньыга куоракка икки тохтобулу алдьаппыттара иһиллибитэ. Ол курдук, Лермонтов-Дзержинскэй уулуссалар быһа охсуһууларыгар баар тохтобул таас эркинин тоҕута сынньыбыттар этэ. Аны ити түгэн тахсыа аҕыйах хонук эрэ иннинэ Гагаринскай уокурукка сылаас тохтобул аанын алдьаппыттар, тааһын үлтү охсубуттар диэн суруйбуттара. Итини ааһан, сууйар-сотор дьоҥҥо сыһыаннара букатын түктэри дииллэр.

Иччитэх дьиэлэри

Оннооҕор тыа сиригэр дьиэ иччитэхсийбитин биллилэр да, сыбыытаабытынан, хаарга атахтарын суола олорбутунан барар. Таах сылдьаллар диэн саараама, дьон өбүгэлэриттэн хаалбыт өйдөбүнньүк буолар малларын-салларын тутан бараллар.

Аҕыйах сыллааҕыта куоракка Бүлүүлүүр суолга профлииһинэн бүрүйүллүбүт олбуо­ру уорбуттар диэн иһиллибитэ. Оннооҕор уонча сыл­лааҕыта хаһаайыттар даачаларын дьиэтиттэн илии соттон хаалбыт түгэннэрэ иһиллэрэ. Уоруйахтар күрүлүүр күнүс, ыала дьон олороллор диэн баардыылаан да көрбөккө, көтүрэн, сыарҕалаах тыраах­тарынан состорон илдьэ барбыттара биллибитэ. Аны биир оннук түгэн.  Ыалларын даачатын көтүрээри  сылдьалларын көрөн, ыкса ыала тахсан: “Хайа бу, хаһаайын көҥүллээбитэ дуо?” – диэн ыйыппытыгар, “ээ, атыылаата” диэн сымы­йалаан кубарыппыттар үһү. Дьиэ хаһаайыныгар эрийбитигэр, “эчи суох” диэт массыынанан элээрдэн кэлэн, дьиэ­тин быыһаан турардаах.

Сокуоммут сымнаҕас

Аныгы кэмҥэ хас хардыы аайы камера курдук эрээри, бу киһи тутулунна, бачча суумаҕа ыстарааптанна диэн тоҕо эрэ улаханнык иһиллибэт. Аны ыстараап да суумата кырата бэрт. Ол иһин буруйу оҥо­рооччулар, вандаллар улаханнык баардыылаабаттар быһыы­лаах. Дьиҥэр, хас биирдии буруйу оҥорооччу куһаҕаны гынарын син билэрэ, толкуйдуура буолуо эбээт. Ыстарааптара хармааннарыгар улаханнык оҕустаҕына эрэ, бука, өйдөнөр дьон буолуо ээ.

Манна даҕатан эттэххэ, аныгы үйэҕэ буруйдаах да киһи сирэйин хаартыскаҕа түһэрэн аһаҕастык көрдөрөр бобуллар. Сэбиэскэй кэмҥэ курдук “хара муннукка” таһаараллара, “тигээйигэ тиктэрэллэрэ” буоллар, күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр, кырыы харах кынчарыллыытыгар киирэн, син туттунуох этилэр. Ыстатыйаларыттан, төһө улахан буруйу оҥорбутуттарыттан да көрөн “хараардыахха” сөп этэ. Ити курдук, ханна наадалаахха сокуоммут сымнаан, буруйдааҕы “аһынан”, сороҕор “чыпчылыйан” кэбиһэр. Ол тухары буруйу оҥорооччулар улахан эппиэтинэскэ тардыллыбаттарын билэр буолан эбитэ дуу, аҕыйаабыттара иһиллибэт.