Турция кириисистэн тахсар суолу көрдүүр

Турцияҕа ыам ыйыгар буолан ааспыт бэрэсидьиэн быыбарын аан дойду барыта кэтээбитэ. Билигин аны Турция экэниэмикэтин харахтаах киһи эрэ барыта ырытар. Бэс ыйыгар дуоллар кууруһа тахсан, ону сэргэ нолуоктар үрдээннэр, Турцияҕа сыана сорох эйгэлэргэ 80-100 бырыһыаҥҥа тиийэ үрдээтэ. Ол иһигэр туризм эйгэтигэр эмиэ.

 Бүддьүөт

Бастатан туран, Турция Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүн ылан көрүөххэ. Бу нэдиэлэҕэ Турция Үбүн министиэристибэтэ дойду бүддьүөтүн туолуутун от ыйынааҕы туругун таһаарда. Бу туһунан “TRT-Haber” информационнай ааҕыныстыба иһитиннэрэр. Үп министиэристибэтин отчуотуттан көрдөххө, Турция бүддьүөтэ дэписсииттээх иһэр. Быйыл тохсунньуттан от ыйыгар диэри дойду бүддьүөтүн дохуот­таах чааһа былырыыҥҥытааҕар 63,1 бырыһыан үрдээн, 2,3 трлн лираҕа тэҥ­нэспит. Оттон ороскуота 96,8 бырыһыанынан үрдээбит. Ол эбэтэр 2,8 трлн лира буолбут. Оттон от ыйынааҕы дохуота – 504,4 млрд лираҕа (156,1 % үрдээбит), ороскуота – 455,8 млрд лираҕа (74,7 % үрдээбит) тэҥнэспит. Онон от ыйыгар төһө да бүддьүөттэригэр кыра эбиллии баарын курдугун иһин, бу сыллааҕыны уопсай ылан көрдөххө, 434,6 млрд лира дэписсииттээх олороллор.

Эспиэртэр бэлиэтииллэринэн, олунньуга буолан ааспыт сир хамсааһынын содулун туоратыы улахан ороскуок­ка тэппит. Иккиһинэн, быйыл бэрэсидьиэн быыбара буолбута эмиэ улахан оруолу ылбыт. Онон бырабыыталыстыба бу кыһыҥҥыттан бүддьүөтү кэмчилиир аакка олорор.

Манна сыһыаран бии­ри бэлиэтээн ааһыым. Бэрэсидьиэн Реджеп Тайип Эрдоган быыбарга кыайыытын кэнниттэн бырабыыталыс­тыбатын састаабын барытын кэриэтэ саҥардыбыта. Саҥа бырабыыталыстыба үлэтин нолуогу улаатыннарыыттан саҕалаата. Ол курдук, от ыйыгар 8 бырыһыаннаах нолуок
10 %-ҥа, 18%-наах 20 %-ҥа диэри үрдээбиттэрэ. Ону таһынан нотариус, пааспары, тас дойдуттан кэлбит дьон Турцияҕа олорор көҥүлү ылар докумуоннарын толоруу, массыына докумуонун оҥоруу, о.д.а. өҥөлөр 50 % ыараа­быттара. Ол оннугар хамнас алын кээмэйэ сыл аҥаарыгар иккитэ үрдээн, 4250 лираттан 11402 лира (быһа холу­йан 41 тыһыынча солкуобай) буол­бут. Сыл аҥаарын иһигэр бу көрдөрүү иккитэ үрдээбитэ суоҕа диэн этэллэр олохтоохтор.

Сыана үрдээһинэ

Турцияҕа былырыыҥҥыттан сыана бас баттах баран, билигин сорох эйгэлэргэ 80-100 бырыһыан сыана тахсан турар. Турция киин бэчээтигэр сыана үрдээһинэ кэлиҥҥи сүүрбэ биэс сылга хаһан да тахсыбатаҕын таҕыста диэн бэлиэтииллэр. Холобур, Турция харчыта лира хаһан да түспэтэҕин түһэн турар.

Турция Киин баана бу сайын кэмиэрчэскэй бааннарга кирэдьиит биэрэр бырыһыанын (ключевая ставка) 8,5 бырыһыантан тута 15 бырыһыаҥҥа тиийэ улаатыннарбыта. Тэҥнэбилгэ эттэххэ, Арассыыйа Киин баана бу чааһыгар атырдьах ыйыгар 3,5 бырыһыанынан үрдэтэн, 12 бырыһыан оҥорбута. Билиҥҥи туругунан, биир дуол­лар 27 лираҕа тэҥнэһэн турар. Былырыын баччаларга биир дуоллар 17 лира этэ.

Турция статистикатын бюрота иһитиннэрбитинэн, от ыйыгар сыана үрдээһинэ (инфляция) 47,8 % буолбут. Эспиэртэр сыл бүтүүтэ бу көрдөрүү 60-65 % тиийиэ­ҕэ диэн сабаҕалыыллар. Бу иннинэ үп миниистирэ Мехмет Шимшек: “Билигин Турция биир быыһык кэмҥэ сылдьар. Бу быыһык кэми төлө көттөр, эһиил сыл аҥаарыттан саҕалаан экэниэмикэбит көнөн барыаҕа, сыана үрдээһинэ эһиил баччаларга сымныаҕа”, – диэн иһитиннэрбитэ. Онон сыл бүтүөр диэри бу көрдөрүү өссө улаатар чинчилээх.

От ыйыгар дуоллар кууруһа тахсан, онуоха эбии но­­луокка уларыйыылар киирэннэр, Турцияҕа ас-таҥас барыта ыараата. Холобур, бэнсиин сыаната сүүрбэ бырыһыан үрдээн, билигин 34,05 лира (124 солкуобай) буолан турар. Эрдэ 28 лира этэ. Онон туох баар атыы-тутуу, айан төлөбүрэ барыта ыараата. Итини таһынан олохтоохтор эмп-томп сыаната
30 % үрдээтэ диэн иһитиннэ­рэллэр. Гостиницалар, кафелар, рестораннар сыаналара сыл­лааҕынан ыллахха, 82,62 %, доруобуйа харыстабылыгар – 75,95 %, аска-үөлгэ – 60,72 %, үөрэххэ – 53,57 % үрдээбит.

Ол эрээри төһө да сыана таҕыстар, Турцияҕа сынньана кэлээччи ахсаана кыччаабат. Холобур, быйыл тохсунньуттан атырдьах ыйыгар диэри Антальяҕа көтөн кэлээччи ахсаана аҕыс мөлүйүөнтэн тахсыбыт. Култуура уонна туризм управлениета иһитиннэрбитинэн, бу хаһааҥҥытааҕар да үчүгэй көрдөрүү.

Дьиэ атыыта

Сыана үрдээһинэ дьиэ атыытыгар, арыандатыгар эмиэ охсубут. Санатан эттэххэ, Турция экэниэмикэтинэн биир сайдыылаах дойду буоларынан, дьиэ-уот атыытыгар улахан дойдулары кытары тэҥҥэ иһэр. От ыйыгар, статистика бюрота иһитиннэрбитинэн, дойду үрдүнэн барыта 109,5 тыһыынча дьиэ атыыламмыт. Бу 2022 сыл туһааннаах ыйын кытары тэҥнээтэххэ, 16,7 бырыһыанынан үрдүк. Турцияҕа саамай улахан куорат – Стамбул. Онон манна дьиэ тутуута уонна атыыта бастакы миэс­тэҕэ иһэр. Бу куоракка 15,7 тыһыынча дьиэ атыыга барбыт. Анкараҕа – 9,6, Измир куоракка 5,2 тыһыынчаттан тахса дьиэ атыыламмыт.

Оттон сэттэ ыйдааҕы түмүгү ылан көрдөххө, былырыыҥҥытааҕар дьиэ атыыта 17,7 бырыһыанынан түһэн, 675,3 тыһыынча дьиэ атыыга барбыт. Ипотеканан 43 тыһыынчаттан тахса дьиэ атыыламмыт. Статистика көрдөрөрүнэн, ипотеканан дьиэни ылыы быйыл 28,2 бырыһыанынан түспүт. Ол аата олохтоохтор дьиэни атыылаһыылары кыччаабыт. Ол эрээри тас дойдуттан кэлбит дьон дьиэни ылыылара элбээбит диэҕи, былырыыҥҥыны кытары тэҥнээтэххэ, манна эмиэ бырыһыан түспүтэ көстөр. Былырыыҥҥы сэттэ ыйдааҕыны кытары тэҥнээтэххэ, быйыл кэлии дьон дьиэни ылыылара 43,9 бырыһыан түспүт. Барыта 22,7 тыһыынчаттан тахса дьиэ атыыламмыт. Кэлии дьон үксүн дьиэни-уоту муоралаах сирдэргэ Анталияҕа, Стамбулга ылаллар эбит. Ордук ханнык дойдулартан ылалларый диир буоллахха, кэлиҥҥи сылларга Арассыыйаттан, Ирантан, Ирактан, Украинаттан элбэх киһи дьиэ атыыласпыт.

Ол эрээри билигин экэниэмикэлэрин сайыннарыаҕы улахан инвестордар урукку курдук Турцияҕа бэйэлэрин быра­йыактарын саҕалыахтарын туттуналлар. Бииринэн, лира хамсыы турар, иккиһинэн, аан дойдуга буола турар быһыы-майгы саҥа хайысхалары ир­­диир. Былырыыҥҥыттан саҕа­лаан Арассыыйа уонна Турция бу чааһыгар күүскэ үлэлэһэн ­эрэллэр.