Тургутуулар омук дьылҕатын быһаараллар

Муус устар 27 күнүн бырааһынньыга – Сахабыт сирэ сайдарын туһугар кылааттарын киллэрбит дьон уонна устуоруйа туһунан саныыр, кэпсиир күммүт.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһа, Ил Дархан сүбэһитэ, Сунтаар уонна Таатта улуустарын бочуоттаах олохтооҕо Игорь Игнатьевич Николаевы кытары Саха Өрөспүүбүлүкэтэ араас кэмҥэ ханнык тургутуулары ааһан, билиҥҥи сайдыылаах олоххо кэлбитин туһунан сэһэргэстибит.

Бастакы тургутуу

-Ханнык баҕарар омук бэйэтин олорон кэлбит устуоруйатыгар элбэх тургутууну (исторические вызовы) ааһар. Ол тургутуулары омук хайдах туорууруттан кини инники дьылҕата быһаарыллар.
Сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыттан ылан көрдөххө, биһиги омукпут олус ыарахан тургутуулары тулуйан баччаҕа кэллэ.
1914 с. аан дойду бастакы сэриитэ саҕаланан, судаарыстыба уопсай туруга мөлтөөн, дьон-сэргэ олоҕо-дьаһаҕа биллэ ыараабыта. Ол түмүгэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, Арассыыйа импиэрийэтэ сууллан, дойду олоҕо атыйахтаах уу курдук аймаммыта. Салгыы гражданскай сэрии саҕаланан, бэйэ-бэйэни кыдыйсыы, экэниэмикэ урусхалланыыта дойду туругун сатарыппыта. Бу суостаах тургутуу этэ, омук быһыытынан тыыннаах хаалыы да боппуруоһа күүскэ турбута. Ити кэмҥэ саха омуга ис туруга күүстээҕин, ханнык да тургутуулары тулуйар кыахтааҕын көрдөрөн, өссө кыаҕыран, инники сайдыы суолун олугун охсубута.
Арассыыйа үрдүнэн сэбиэскэй былаас олохтонон, саҥа былаас ленинскэй национальнай бэлиитикэни олоххо киллэриини саҕалаабыта. Ити бэлиитикэ кэнсиэпсийэтин быһыытынан, арыый элбэх, мөлүйүөнтэн тахса ахсааннаах уонна атын омук дойдуларын кытары кыраныыссалаһар сирдээх-уоттах омуктарга союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун биэрэн барбыттара. Оттон мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх уонна атын омук судаарыстыбаларын кытары кыраныыссаласпат сирдээх омуктарга автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун биэрии боппуруоһа турбута.
Олох уустук, быһаарыылаах кэмигэр күүстээх, инникилээх омук бэйэтин иһиттэн уһулуччу айдарыылаах, ханнык да уустук боппуруостары быһаарар кыахтаах лиидэрдэри таһаарар. Сахалар эмиэ өрөбөлүүссүйэни оҥорсубут, гражданскай сэриигэ кыайыыны аҕалсыбыт лиидэрдэрин Максим Аммосовы, Платон Ойуунускайы, Исидор Бараховы, Степан Аржакову уонна кинилэр биир санаалаахтарын бэлэмнээн таһаарбыттара. Бу чаҕылхай уолаттарбыт биһиги омукпут автономнай өрөспүүбүлүкэлээх буоларын күүскэ туруорсан барбыттара. Ити боппуруоска Киин былаас өттүттэн утарсыы баара, оннооҕор «Сахалар дьоппуоннар курдук имперскэй өйдөөх-санаалаах омуктар, онон билигин өрөспүүбүлүкэни ыллылар да, Япония диэки көрөн барыахтара” диэн дьаахханыы кытта этиллэ сылдьыбыта. Ити мөккүөрдэргэ биһиги лиидэрдэрбит сөптөөх, итэҕэтиилээх харда биэрэн уонна гражданскай сэрии түмүгүттэн долгуйан, өрө күүрэн олорор нэһилиэнньэни уоскутар, саҥа былааһы ылынар өйгө-санааҕа аҕалар да инниттэн автономия статуһа наадалааҕын дакаастаабыттара.
Автономнай өрөспүүбүлүкэ тэриллиэҕиттэн, Киин былаас көмөтүнэн биһиги дьиҥнээх сайдыы суолугар киирбиппит. Ол гынан баран, аҥаардас сэбиэскэй былаас эрэ кэлэн, өлөн-сүтэн бүтэн эрэр омугу быыһаабыта диэн өйдөөһүн сыыһа дии саныыбын. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ сахалар эмиэ сайдыылаах, омугу инники сирдиир дьоннонон испиппитин биһиги устуоруйабыт бигэргэтэр. Ол курдук, Арассыыйа таһымынан биллэр элбэх кыахтаах баай дьонноммуппут, кинилэр меценаттар быһыыларынан омуктарын ыччатын үөрэхтээһиҥҥэ улахан хамсааһыны таһаарбыттара, элбэх оскуолалары, таҥара дьиэлэрин туттарбыттара, сүөһү иитиитин табаарынай производство таһымыгар таһаарбыттара, эргиэни сайыннарбыттара, суолу-ииһи оҥорбуттара.
Ол эрэн, сэбиэскэй былаас олохсуйан, бэйэбит өрөспүүбүлүкэлэнэн, ити этиллибит хамсааһыннар судаарыстыбаннай бэлиитикэ таһымыгар тахсан кэлимсэ быһаарыллар буолбуттара. Үөрэхтээһин булгуччулаах буолан, киһи бары босхо үөрэхтэнэр кыахтаммыта, эмп-том тэрилтэлэрэ аһылланнар, дьон доруобуйата көнөн барбыта. Коллективизация киирэн, дьону тэҥнээбитэ, ким үлэлиир, ол бэйэтин айаҕын ииттинэр кыахтаммыта. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн, Аҕа дойду сэриитин иннигэр саха ыччата үөрэхтэнэн, эт-хаан өттүнэн сайдан, олох тупсан, букатын атын дьон буолбуттара. Хаһан баҕарар өй-санаа күүрүүтэ киһи ис кыаҕын арыйар. Аҕа дойду сэриитин иннинэ өрөспүүбүлүкэ дьиҥнээхтик олохсуйан, бэйэбит судаарыстыбаннастанан, бэйэбит баспытын бэйэбит бас билбиппит, сахабын диэн киэн туттуу, омук быһыытынан бэйэни билинии үөскээбитэ.

Аҕа дойду сэриитэ – иккис тургутуу

— Аҕа дойду сэриитэ омукка ынырыктаах охсууну оҥорбута. Иккис тургутуу итиннэ сытар. Ити кэмҥэ сэбиэскэй былаас, судаарыстыба өйөбүлэ баар буолан уонна бэйэбит өрөспүүбүлүкэлээх буоламмыт, Аҕа дойду сэриитин иэдээнин тулуйбуппут. Дьиҥэр, Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн биирдии киһиэхэ тиксэринэн аахтахха, саамай элбэх сүтүктээх сахалар этилэр. Аҕа дойду сэриитигэр Сэбиэскэй Сойуустан саамай элбэх уонна саамай бастыҥ, сайдыылаах дьоммутун сүтэрбиппит. Ол ыар кэмҥэ сахалар эмиэ бэйэтин омугун туһугар сиэртибэлэнэр кыахтаах, ураты эр санаалаах лиидэрдэммиппит, кини тула сатаан сомоҕолоспуппут. Ол курдук, Илья Винокуров өрөспүүбүлүкэни салайан олорор обком бастакы сэкирэтээрин нөҥүөлээн, Москваҕа тиийэн Иосиф Сталины, Лаврентий Берияны көрсөн, Саха сиригэр маассабай хоргуйан өлүү буола турарын этэн, көмө кэлэрин ситиһэн, саха омугун хоргуйан өлүүттэн быыһаабыта. Сахалар бу тургутууну этэҥҥэ туораан, сайдыы суолугар киирбиппит. Онон 1990-с сылларга бэлэм тиийбиппит.

Үһүс тургутуу

— Онтон эмиэ атахпытыгар туран, дьиҥнээх сайдыы суолугар үктэнэн эрдэхпитинэ, 1990-с сыллар саҕаламмыттара. Улуу Сэбиэскэй Сойуус урусхалламмыта, эмиэ тургутуу кэмэ кэлбитэ. Онно биһиги инникилээх, сайдар кэскиллээх, өлбөт үөстээх омук буоларбытын өссө төгүл бигэргэппиппит, бэйэбит испититтэн уһулуччулаах дьону таһаарбыппыт. Ити кэмҥэ наадалаах миэстэҕэ, наадалаах бириэмэҕэ сөптөөх киһинэн Михаил Ефимович Николаев буолбута. Кини ол күн эмискэ баар буолбатаҕа, эрдэттэн бэлэмнээх киһи этэ. Кини курдук таһымнаах дьоннор эмиэ бааллар этэ гынан баран, саҥа олох усулуобуйатыгар сөп түбэспэтэхтэрэ. Соҕотох киһи элбэҕи ситиспэт, Михаил Николаев бэйэтин тула Климент Иванов, Василий Власов, Матвей Мучин, Владимир Ларионов, Василий Филиппов, Егор Егоров, Будимир Слепцов, Александр Акимов уо.д.а. курдук үрдүк интеллектуальнай таһымнаах хамаанданы түмпүтэ. Итинник күүстээх хамаанда үөскээн, былдьаһыктаах кэмҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит, атын субъектарга холоотоххо, туруктаахтык олорбута, элбэҕи ситиспитэ. Социализм систиэмэтигэр олорон эмискэ капитализм систиэмэтигэр баар буолан хаалыы Михаил Ефимович хамаандатыттан улахан интеллектуальнай таһымы, ис күүрээни эрэйэрэ. Бу хамаанда омугун иннигэр үтүөтэ – ону кыайбытыгар сытар. Биллэн турар, букатын саҥа суол солоноругар алҕастар, аһара барыылар (перекостар) бааллар этэ, ол эрэн кинилэр быһаарар оруолу ылбатахтара.
Арассыыйа үрдүнэн профессиональнай-тиэхиньиичэскэй үөрэхтээһин систиэмэтэ алдьанан, үрдүк таһымнаах оробуочай идэлэргэ ыччаты бэлэмнээһин мөлтөөһүнэ тахсыбыта. Ол биһигини эмиэ тумнубатаҕа. Ол да иһин, бырамыысыланнаска элбэх саха ыччатын кыайан киллэрбэтибит. Ол эрэн, олус элбэх үрдүк үөрэхтээх ыччаттанныбыт, «кинилэр исписээлинэстэринэн үлэлээбэттэр, көҥдөй ороскуот буолла» диэн өйдөбүлгэ сөбүлэспэппин. Тоҕо диэтэххэ, өй-санаа таһыма диэн баар. Ханнык баҕарар хайысхаҕа үрдүк үөрэхтэммит киһи кыра да үлэҕэ үлэлиир буоллаҕына, кини толкуйдуур таһыма, интеллегэ, өйө-санаата олох атын. Ол иһин, омук уопсай таһыма үрдүүр.
1990-с сыллары хара эрэ өттүн көрөр сыыһа, бу сылларга көҥүл санаа, инникигэ эрэл, олоҕу араастаан анаарар, сыаналыыр кыах үөскээбитэ. Дьэ, ол иһин пассионарнай уонна чаҕылхай дьон өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ тахсыбыттара. Кинилэр өрөспүүбүлүкэҕэ хамсааһыны оҥороннор, Михаил Ефимович Арассыыйа салалтатын кытары уопсай тылы сатаан булан, өрөспүүбүлүкэ бары хайысхаҕа Арассыыйа үрдүнэн инники күөҥҥэ баара.
1986 с. Саха судаарыстыбаннай университетын устудьуоннарын хамсааһыныгар сыыһа сыанабыл бэриллэн, омук бүтүннүүтэ национализмҥа күтүрэммитэ, дьон санаата түһэ сыспыта. 90-с сылларга Михаил Ефимович көҕүлээһининэн Егор Жирков хамаандата сахалыы үөрэтии кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрбитэ. Бу кэнсиэпсийэ үөрэхтээһиҥҥэ эрэ буолбакка, олох бары хайысхатыгар үлэлээн барбыта. Омугунан киэн туттуу, саха тыла киэҥ эйгэҕэ туттуллар буолуута күүһүрбүтэ. Саха тыйаатыра аан дойду таһымыгар тахсыа диэн ким толкуйдуур этэй? Баай фантазиялаах, күүстээх санаалаах Андрей Борисов саха култууратын аан дойду таһымыгар таһаарбыта. Ыччаттарбыт олох бары хайысхатыгар, үөрэх-билии, успуорт, цииркэ ускуустубатын, саҥа технологиялар көрүҥнэригэр инники күөҥҥэ тахсыбыттара.

х х х

Ити курдук, саха омуга үс суостаах-суодаллаах тургутууну этэҥҥэ туораата. Хас тургутуу аайы кини мөлтүүрүн оннугар күүһүрэн, кыаҕыран таҕыста.
Гражданскай сэрии, өрөбөлүүссүйэ дьалхааныгар бу үлүгэрдээх тыйыс тымныылаах сиргэ олорон, саха норуота бэйэтэ өрөспүүбүлүкэлэнэн, ону таба туһанан, улахан күүстээх омук буолан сайдан кэллибит.
1990-с сылларга өй-санаа суураллыыта, буруйу оҥоруу, кириминээл, бандьыыттааһын, майгы-сигили сатарыйыыта баара, ону барытын тулуйдубут. 1990-с сылларга төһө да уустук буоллар, Михаил Ефимович тула түмсэрбитин көрдөрбүппүт. Өссө бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕэр элбэх бырааптаах, кыахтаах өрөспүүбүлүкэни ситиспиппит. Ол ситиһэммит, салгыы сайда олоробут. Омук элиитэлээх эрэ буоллаҕына күүстээх. Ол иһин, Михаил Николаев бастакы сыала-соруга – саха элиитэтин иитии этэ. Ити хайысхаҕа үлэ салҕанар.
Билигин онтон итэҕэһэ суох уустук кэм кэллэ. Ону этэҥҥэ туоруурга биһиги бэйэбит испититтэн иитиллэн тахсыбыт, туох кыһалҕалаахпытын, туох ыра санаалаахпытын ис-иһиттэн билэр лиидэрдээх буолуохтаахпыт. Оннук лиидэр биһиэхэ баар дии саныыбын.
Федеральнай кииҥҥэ улахан аптарытыаттаах, кинилэри кытары сатаан уопсай тылы булар, үрдүк интеллектээх, тус бэйэтэ араас тургутуулары ааспыт, сахалыы куттаах-сүрдээх Ил Дарханнаахпыт. Маннык уустук кэмҥэ уон аҥыы барбакка, сомоҕолоһон, кытаатан биэриэхтээхпит. Ааспыт тургутуу кэмнэрэ омук бэйэтэ лиидэрдээх буолуохтааҕын уонна кини тула сатаан түмсэр эрэ буоллаҕына күүстээҕин, ханнык да уустук кэми этэҥҥэ туоруур кыахтанарын арылхайдык көрдөрдүлэр.
Билигин Арассыыйа судаарыстыбата уустук кэмҥэ олорор, ону бары өйдүүбүт. Онон дойдуга биир киинтэн салаллыы күүһүрэн турар, ол – олох сокуона. Ол эрэн, олох оннун-тойун булуо, ил-эйэ олохтонуо. Ол кэмҥэ субьектарга элбэх быраап, боломуочуйа бэриллиэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, миэстэтигэр көҕүлээһин күүһүрдэҕинэ, дьон-сэргэ, субьектар ис кыахтара сайдарыгар сөптөөх усулуобуйа тэрилиннэҕинэ эрэ, судаарыстыба күүскэ иннин хоту барар. Ол кэмҥэ биһиги бэйэбитигэр эппиэтинэһи ыларга бэлэм буолуохтаахпыт.
Онон, мин эрэнэбин, итэҕэйэбин: биһиги өссө киэҥ бырааптаах, өссө кыахтаах үһүс өрөспүүбүлүкэлэниэхпит диэн.