Тускул: «Муос тостор тымныыта аны түспэт…»

Быйыл 2025 сыл саҥатыгар тохсунньу хабыллар ортотугар олох өтөрүнэн бэлиэтэммэтэх сылыйыы буола турар.

Биллэн турар, үгүс киһи “Ийэ айылҕабыт барахсан син биир иэстэһиэ, аҕыйах хонугунан туманын бүрүммүтүнэн кыһыммыт төннөн кэлиэҕэ”, диэн иһигэр тымныы буоларын кэтэһэ сылдьар. Онон Тускултан эмиэ “тоҕо тохсунньубут буолан-хаалан, сылыйан” турда?”диэн ыйытыылаах төлөпүөнүнэн эрийдим. Онуоха кини маннык хоруйдаах буолла:

— Кыһын саҕаланыаҕыттан “быйыл тохсунньу сылаас буолуо диэн “ыллаабатаҕым” эрэ. Ол аатырар Атлантическай циклон охсуутунан Арассыыйа барыта сылыйыытын кытта ыкса сибээстээҕэ. Бэл диэтэр, Магадаҥҥа тиийэ сылаас буолла.  Халлаан туруга өбүгэ саҕаттан Таҥараны кытта ыкса сибээстээх. Ол курдук, быйылгы сыл саҥатыгар Үргэл Ыйы кытта алтыһан, ортотунан барда. Онон быйыл олох үчүгэй үүнүүлээх сайын кэлэрэ бигэргэннэ.  Тохсунньу 14 күнүгэр — Баһылайап күнүгэр түүн халлаан тымныйан, элбэх сулустаах халлаан буолта. Бу – аны сайын дьэдьэннээх, отонноох сайын буоларын бэлиэтэ. Тохсунньу 19-гар — Кириһиэнньэ түүн былыт кэлэн, сүллүүкүттэр суолларын хаардаан сапта. Ити норуот билгэтинэн, аны сайын оттоох-мастаах, өлгөм сир астаах сайын буоларын бэлиэтэ. Онон, доҕоттор, тохсунньутааҕы Таҥаралар көрдөрөллөрүнэн, үчүгэй, угут сайын иһэр. Охонооһойоп Таҥара күн Тымныы Оҕус Муоһун тоһутуохтаах этибит да, бу ый бүтүөр диэри киһи Муос тоһутар тымныы аны түспэт. Онон быйыл Муос тоһутар кэпсэтии тахсыа суоҕа, тохтууругар тиийэр, — диэн норуот синопитига Тускул санаатын үллэһиннэ.

“Дьон “баар баара өтөн, син биир тымныытынан иэстэһиэ, олунньу туманынан бүрүйүө” диэн сэрэхэдийэр…” диэн истэхпинэ, Тускул быһа түстэ:

— Ээ суох, оннук буолбат. Миигин бу күннэргэ куорат уулуссаларыгар хаамтарбаттар даҕаны, тохтото-тохтото “бу сылаас күннэри иэстэһэр тымныы кэлэр нэдиэлэттэн саҕаланар дуо?” диэн ыйытыы бөҕөлөр. Ахсынньыга-тохсунньуга тыалырбыта буоллар, дьэ, кырдьык, биллэ тымныйыа этэ. Урукку сылларга олунньу ортотугар диэри -50-60 кыраадыс тымныйара. Быйыл оннук суох. 40 кыраадыстан эрэ тахсыаҕа. Ол саха киһитигэр бу тымныы буолбатах. Оттон сайын улаханнык тымныйыа да, куйаарыа да суоҕа – 28-30 кыраадыс орто таһымынан буолуоҕа. Онон айылҕабыт быйылгы курдук маанылаан, ичигэс күннэри бэлэхтээбитин таба туһаныҥ, бу күннэргэ таһырдьа сибиэһэй салгынынан тыыммахтаан, эккитин-хааҥҥытын эрчийэн, оптуобус тохтобулугар наадыйбакка, хаамыынан сылдьыҥ.

 Оттон анал идэлээх синоптик Татьяна Маршалик тохсунньу сылыйан турар күннэригэр туох сыанабылы биэрдэ?

— Чугастааҕы сууккаҕа – бүгүн-сарсын салгыы ичигэс күннэр туруохтара. Кэлэр нэдиэлэттэн тымныы салгын хотугулуу арҕааттан тиийэн кэлиэҕэ. Ол эбэтэр, 8-13 кыраадыһынан тымныйыаҕа, тыалырыаҕа. Халлаан туруга Өлөөн улууһун, Мииринэй оройуонун хоту өттүттэн саҕаланан тымныйыаҕа. Онтон сыыйа — киин улуустарга 26-30 кыраадыс тымныйан баран, быһа холоон, субуота-өрөбүл күннэртэн, кэлэр нэдиэлэ саҥатыттан эмискэ -40 кыраадыс тымныйыаҕа. Ол курдук, хайдах эмискэ сылыйбытай да, оннук эмискэ тымныйыаҕа, туманнаах буолуоҕа. Билигин Саха сиригэр арҕаа уонна киин улуустарга эрэ ичигэс. Хоту улуустарга — тымныы. Бу күннэргэ биһиги сылаас күннэртэн үөрэ сылдьар буоллахпытына. Өймөкөөн улууһугар -57 кыраадыс тымныы. Бүгүн эрэ арыый 5-6 кыраадыс түстэ.

Саха сиригэр тохсунньуга ичигэс халлаан үс күнү быһа субуруччу туран, рекорд олохтонно диэхпитин сөп. Ол эрээри 1979 сыллааҕы рекордка тиийэ илик. 1979 сыллаахха тохсунньу 2 күнүгэр -5 кыраадыс тымныы бэлиэтэммитэ. Быйыл -8 кыраадыс тымныыга  тиийдэ. Онон рекордка өссө да тиийэ иликпит. Тохсунньуга саамай ичигэс күннэр 1979, 1943, 1932 сылларга бэлиэтэммиттэрэ.

Оттон “олунньуга хайдах күн-дьыл туруой?” диэн ыйыттахтарына, “нуорматын куоһарыа суоҕа” диэн хоруйдуубут. Ол эбэтэр -40 кыраадыстан тымныйыа суоҕа. Сайыны билгэлиир кыах суох, бастаан кыһыммытын этэҥҥэ туоруохха. Барыта этэҥҥэ кэлэр кэмигэр кэлэн иһиэҕэ.