ТУСКУЛ: «Айылҕа дьикти дьайыылара соһуччу буолуохтара»

Бэс ыйын саҕаланыытыгар саха ыаллара сайылыкка тахсаллар. Титииктэр тиэргэннэригэр түптэ буруота унаарар, маныыһыт сайдыыра иһиллэр, ынахтар маҥыраһаллар, атыыр оҕус айаатыыр, ньирэйдэр мэҥирэһэллэр. Ити барыта-самаан сайын саҥата буолан иһиллэр.

Ыһыы үлэтэ бүтэн, хомуурга бэлэмнэнэллэр, кымыс көөнньөрөллөр, ыһыахтар түһүлгэлэригэр ыраахтан, чугастан кэлбит ыалдьыттары уохтаах кымыһынан, үтэһэлээх этинэн күндүлүүллэр.

Бу ыйга саамай уһун күннэр тураллар. Саамай сырдык үрүҥ түүннэргэ киэһээҥҥи уонна сарсыардааҥы саһарҕалар оонньууллар. Бэс ыйын 21 күнүгэр саамай уһун күн уонна ый саамай кылгас түүнэ туолар. Ый саҕаланыытыгар тыал үүнээйини кэҕиннэрэр, ииннэрэр эбит буоллаҕына, ый бүтэһигэр тыал от-мас сиэмэлэрин ыһар, кэлэр сыллааҕы кэскили түстэһэр.

Быйылгы ыам ыйа да, бэс ыйа да олох ураты ыйдар кэллиллэр. Ол курдук, ыам ыйын саҕаланыытыттан тымныынан хатаҕалаабыт буоллаҕына, бүтүүтүгэр аны өссө тымныйан, үгүс хотугу улуустарга хаардаан соһутта. Айылҕабыт уларыйбыта сылтан сыл киһи үөйбэтэҕин, саҥа соһуччу уларыйыылары көрдөрөр. Иркутскай, Чита, Бурятия уобаластарыгар 10 см халыҥнаах хаар түстэ.

Быйылгы сайыммыт уратыта диэн үгүс соһуччу буолар айылҕа дьикти дьайыылара буолуохтара. Эмискэ күүстээх тыаллар, холоруктар түһүөхтэрин сөп. Ити барыта салгын температурата эмискэ хамсааһыныттан тутулуктаах. Сорох сирдэргэ тобурах түһэн, хоромньуну аҕалыан, ону кытта биэдэрэнэн куппутунуу ардахтар түһүөхтэрин сөп. Үгүс оройуоннарынан билигин да күүстээх тыаллар, тобурахтар түһэннэр, улахан хоромньуну аҕаллыллар. Үгүс улуустарынан күүстээх этиҥнээх ардахтар түһүөхтэрэ, бэс-от ыйдара сөптөөх ардахтаах буолуохтара. Туохха барытыгар эрдэттэн сэрэхтээх бэлэмнээх буолун, дьиэҕит сабараанньатын, кырыыһаларын бөҕөргөтүн, сэрэхтээх буолуҥ.

Бэс ыйын билгэтэ

Бэс ыйын 3 күнэ – Саар Көстөкүүн. Анды үгэннээн киирэр. Сайылык Малааһына.
Бэс ыйын 16 күнэ – Хотулуу арҕааттан тыалырдаҕына — сайына ардахтаах.
Бэс ыйын 19 күнэ – Күн уһуна 19 чаас 46 мүнүүтэҕэ тэҥнэһэр.

Бэс ыйын 19 күнэ — Хатыҥ туоһун хастааһын кэмэ.

Бэс ыйын 21 күнэ – Ыһыах күнэ. Этиҥ этэрэ элбиир. Сыыс оту, кучуну үргүүллэр, бүгүйэх тиллэр, ынах үүтэ тардар. Көтөр сымыыт баттыыр үгэнэ. Этиҥнээх ардах түстэҕинэ — от хомуура мөлтөх.

Бэс ыйын 22 – күнэ — саамай уһун күн.

Бэс ыйын 25 күнэ —  Сайын иэҕиллиитэ, дьыл саамай уhун кэмэ, чырылас ыллыыр. Күлгэри ыллыыр дииллэр.

Бэс ыйын 26 күнэ —  Өкүлүүнэлэр күннэрэ. Күн кылгаан барар. Мас кэхтэр тыала түһэр. Бу күнтэн ыла Саха сирин хоту өттүгэр бырдах хойдор, бастакы түптэ оттуллар.

Илин Эҥэр улуустара

Бэс ыйа Илин Эҥэр үгүс улуустарынан, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, соччо түүн сылыйыа суох сөрүүн буолсу. Үгүс улуустарга I дэкэдээҕэ түүҥҥү өттүгэр сөрүүн буолсуу уонна ый аҥаара көтө сылдьан ардыыр, II-III дэкээдэҕэ күнүһүн балай да сылыйыыһык, ый бүтүүтэ ардахтаах.

Бу ый бастакы дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, түүн сөрүүн, күнүһүн балай да сылыйыыһык.

Күнүс салгын температурата +23С…+25С кыраадыс сылаас, түүн +7С…+9С. Иккис дэкээдэҕэ күнүс +23С…+25С кыраадыс, түүн  +15С…+18С  кыраадыс сылаас буолара күүтүллэр. Үһүс дэкээдэҕэ күнүс да, түүн да биллэрдик сылыйар. Күнүс +24С….+26С кыраадыс, түүн  +15С….+16С  кыраадыс  сылаас.

Киин улуустар

Бэс ыйа үгүс улуустарга бастаакы дэкээдэҕэ киин үгүс улуустарынан балай да сөрүүн буолсу. Көтө сылдьан ардахтыыр. Ардах бу ыйга II-III дэкээдэҕэ кэмиттэн-кэмигэр, ый бүтүүтэ, ардаҕынан хатаҕалыыһык.

Бу ый бастакы дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, түүн-күнүһүн куйаас буолсу. Салгын температурата күнүс +20С-…+25С кыраадыс куйаас, түүн +6С…+10С сылаас. Иккис дэкээдэҕэ күнүс +23С…+25С кыраадыс сылаас, түүн  +12С ….+17С  кыраадыс.  Үһүс дэкээдэҕэ салгын температурата күнүс +24С….+27С кыраадыс, түүн  +16С….+19С  кыраадыс сылаас буолууһук.

Бүлүү бөлөх улуустара

Бүлүү эҥэр улуустарга киин улуустары кытта тэҥнээтэххэ арыый да сөрүүн буолсу. Дьэ, бу ыйга Бүлүү эҥэр улуустарга II дэкээдэҕэ балай да ардахдаах буолар. Бу ый I дэкээдэҕэ күнүс +15С….+18С кыраадыс сылаас, түүн +8С…+10С . II дэкээдэҕэ күнүс +16С….+24С, түүн  +13С…+17С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс+23С….+25С кыраадыс сылаас, түүн  +17С….+19С  кыраадыс.

Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарынан быйыл II дэкээдэҕэ балай да ардахтаах буолара сабаҕаланар. I–II дэкээдэлэргэ кэмигэр ардахтыыр.

Салгын температурата былырыыҥҥы куйааска тиийиэ суох.  Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +15С….+19С, түүн +7С+10С кыраадыс. II дэкээдэҕэ күнүс +23С….+25С, түүн  +13С….+17С. III дэкээдэҕэ күнүс +23С….+25С, түүн  +15С….+18С.

Өймөкөөн улууһа

Өймөкөөн улууһугар бэс ыйа, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, балай да сылаас буолар. Өтөрүнэн күүтүллүбэтэх ардахтаах буолар. Ыһыахтаргытын халлаа туругун көрөн ыыта сатаан. Бу ый I дэкээдэтэигэр күнүс +21С….+23С, түүн +5С….+8С. II дэкээдэҕэ күнүс  +20С….+23С, түүн +12С….+14С. III дэкээдэҕэ күнүс +20С….+23С, түүн +11С….+14С.

Дьааҥы улууһа

Дьааҥыга, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, бастакы дэкээдэҕэ сөрүүн соҕус буолсу. Ардахтар күн ахсын бааллар, онно эбии этиҥнээх ардах балай да баар буолсу . Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +18С….+22С, түүн +3С….+9С. II дэкээдэҕэ күнүс +18С….+21С, түүн +10С….+13С. III дэкээдэҕэ күнүс +19С….+22С кыраадыс сылаас, түүн +13С….+14С.

Абый, Муома, Халыма, Үөһээ Халыма, Аллараа Халыма

Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга бу сайын, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, сөрүүн, ардахтаах ый буолсу. I дэкээдэҕэ күнүс +20С….+24С, түүн +5С….+11С. II дэкэдээҕэ күнүс +22С….+24С, түүн +10С….+13С. III дэкээдэҕэ күнүс +20С….+24С, түүн +12С….+14С.

Анаабыр, Өлөөн, Тиксии

Арктика эҥэр улуустарга быйыл өтөрүнэн кэлбэтэх ардахтаах уонна былырыыҥҥыга тиийбэт сөрүүн буолар.  Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +1С…+5С, түүн 0С….+2С. II дэкээдэҕэ түүҥҥү өттүгэр балай да тымныйар. Күнүс салгын температурата +9С….+3С, түүн +2С….+4С . III дэкээдэҕэ күнүс +9С….+12С, түүн +4С….+5С.

ТУСКУЛ