Тускул: «Бэс ыйа быйаҥы түстүүр»

2023 сылга күҥҥэ тахсар эстиилэр муҥутаан улаатар кэмнэрэ.

Бу туһунан норуот синоптига Тускул бэс ыйын билгэлииригэр бэлиэтээтэ:

— Быйылгы сайын ураты буолуоҕа.  Ол курдук, бэс ыйа уонна от ыйа үгүс улуустарга кураан куйаас буолара сабаҕаланар. Ону таһынан, күүстээх этиҥнээх ардах, эмискэ түһэр улахан тыал уонна тобурах түһүөҕэ, онно эрдэттэн бэлэмнээх буолуохха наада. Тыалга көтөр малы-салы хомуйан баттатыахха, кистии ууруохха наада. Күүстээх этиҥнээх ардахтан уонна тобурахтан ордук таһырдьа үүнэр оҕуруот аһын түргэнник сабыллар гына оҥоруохха наада.

Саха итэҕэлинэн киһи үс куттаах. Ол куттара – Күнү, Сири, Ыйы кытта ситимнээхтэр. Научнай тылынан, “запутанные” диэн. Ол аата киһи өйө, уйулҕата, салҕанар дьоҕура барыта – Күнтэн, Ыйтан, Сиртэн ситимнээх. Бу маны дакаастаан, эспэримиэн арааһын оҥорон, үс араас омук дойду учуонайара 2022 сыл түмүгүнэн Нобелевскай бириэмийэ ыллылар. Онон Ыйтан ыйаахтаах Ый оҕолоро, көхсүттэн көнтөстөөх Күн Улууһун оҕолора буоларбытын эспэримиэнинэн дакаастаатылар. Үс учуонай “биһиги Күнтэн уонна Ыйтан утахтанар “запутаннай частицалардаахпыт” диэн этэллэр. Ол ситимэ үлэлиир. Күҥҥэ туох буолара Ыйга уонна биһиэхэ  дьайарын учуонайдар,  20-чэ сыл чинчийэн, үһүөн биир  түмүккэ кэлбиттэринэн дакаастаатылар.

Бу тугу этэрий? Ол аата быйылгы күҥҥэ буолар улахан эстиилэр сабыдыаллара Сиргэ дьайа турар. Буола турар киирсиилэр, экэнэмиичэскэй кириисис, дьон өйө-санаата уларыйыыта, быһата, айылҕаҕа тахсар уларыйыы барыта. Бу сыл түмүктэннэҕинэ, сыыйа көнөр суолга туруохпут, олохпут-дьаһахпыт оннугар түһэн барыаҕа, онон инникигэ эрэл үчүгэй. Быйыл сайын эрдэ түһэр ардахтар көмөлөрүнэн уонна түүҥҥү өттүгэр сылаас буолан, оҕуруот уонна сир аһа өлгөмнүк үүнүөҕэ. Онон бэс ыйа быйаҥы түстүүр.

Тускул  үүммүт бэс ыйын күнү-дьылы улуустарынан билгэлээбитэ маннык буолла:

КИИН УЛУУСТАР:

Бэс ыйа үгүс киин улуустарга былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, эрдэ сылыйар чинчилээх. Үгүс улуустарга  куйаарыаҕа. Бу ый I дэкээдэтигэр эрэ син ардахтаах буолсу, онтон атын  күннэргэ — былырыыҥҥытын курдук. Ол оннугар этиҥнээх ардах үгүс буолуо.

Бу ый I дэкээдэтигэр, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, түүнүн-күнүһүн куйаарыаҕа. Киин улуустарга күнүс +21С- +23С кыраадыс куйаас, түүнүн +8С+10С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүс +22С+25С кыраадыс сылаас, түүнүн  +16С +18С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс +23С+28С кыраадыс сылаас, түүн  +16С +18С  кыраадыс сылаас.

Бу ыйга түүнүн +15С+17С сылаас буолан, от-мас, сир аһа үүнэригэр үчүгэй.

 БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Бүлүү эҥэр улуустарга киин улуустары кытта тэҥ соҕустук сылыйыаҕа, түүнүн биллэ сылаас. Дьэ, уонна бу ыйга Бүлүү эҥэр улуустарга I дэкээдэҕэ ардахтаах.

Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +20С+22С кыраадыс сылаас, түүнүн +7С+10С .

I дэкээдэҕэ күнүс +21С+24С кыраадыс сылаас, түүнүн  +12С +16С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс+23С+25С кыраадыс сылаас, түүн  +16С +18С  кыраадыс сылаас буолсу.

 ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ УЛУУСТАРА:

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга I дэкээдэҕэ ардахтаах, онтон атын кэмнэргэ кыра буолууһу. Салгын температурата былырыыҥҥы куйааска тиийиэ суох.

Бу ый I дэкээдэҕэ күнүс +21С+23С кыраадыс сылаас, түүнүн +8С+11С сылаас. II дэкээдэ: күнүс +22С+25С кыраадыс сылаас, түүнүн  +13С +17С  кыраадыс сылаас. III  дэкээдэҕэ күнүс+23С+25С кыраадыс сылаас, түүн  +16С +18С  кыраадыс сылаас буолууһу.

 ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Өймөкөөн улууһугар бэс ыйа ичигэс. Бастакы да, бүтэһик да дэкээдэлэргэ ардах олох кэмчи, суоҕун курдук “ суох”буолууһу.

Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +19С+21С кыраадыс сылаас, түүн -5С-8С сылаас. II дэкээдэ күнүһүн  +18С+21С кыраадыс сылаас, түүнүн +10С+13С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +20С+23С кыраадыс сылаас, түүн +11С+14С кыраадыс сылаас.

ДЬААҤЫ УЛУУҺА

Дьааҥы улууһугар былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ,  куйаас күн-дьыл буолсу. I уонна II дэкээдэ диэки этиҥнээх ардах. Көннөрү ардах биллиэ . Бу ый I дэкээдэтэ —  күнүс +18С+21С кыраадыс сылаас, түүнүн +5С+8С сылаас. II дэкээдэ күнүһүн +18С+21С кыраадыс сылаас, түүнүн +12С+16С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн+20С+23С кыраадыс сылаас, түүн +12С+15С кыраадыс буолар.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА-ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга бу сайын былырыыҥҥы куйаастарга тиийиэ суоҕа, орто сылаас буолууһу. Бэс ыйыгар II – III дэкээдэлэргэ ардахтаах.

Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс +20С+22С кыраадыс сылаас, түүн +6С+9С кыраадыс сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +20С+22С кыраадыс сылаас, түүнүн +15С+18С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +20+23С кыраадыс сылаас, түүн +10С+13С кыраадыс сылаас.

 АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ:

Артика эҥэр улуустарга урукку сылларга холоотоххо, сайын саҕаланыаҕыттан бэс ыйыгар бастакы-иккис дэкээдэлэргэ түүҥҥү да, күнүскү да өттүгэр балай да сылыйыыһы. Бастакы-иккис дэкээдэлэргэ сөҥүүлээх, оттон үһүс дэкээтэҕэ олох сөҥүүтэ суох буолууһу.

Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +2С+6С кыраадыс сылаас, түүн +2С+4С сылаас. II дэкээдэ түүҥҥү өттүгэр балай да тымныйыыһы. Күнүһүн +4С+8С кыраадыс сылаас, түүн +2С+4С  кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +9С+11С кыраадыс сылаас, түүн +3С+3С кыраадыс сылаас.