Тустуу түмэр, санааны сааһылыыр

Хатаска ССРС успуордун маастарын А.В. Мокрощупов  бирииһигэр тустууга күрэх буолан ааста.

Бииргэ төрөөбүттэр курдук быстыспат өйдөбүл, хаан уруу дьоннор курдук илгэлээх ил эйэ тыына. Хатаска тустуу диэни иһиттиҥ даҕаны хараххар ССРС успуордун маастара Мокрощупов Алексей Васильевич көстөр, кулгааххар тустуу тыҥааһыннаах тыынын салгына кэлэр. Күн бүгүн тустуу диэтэххинэ 7 нүөмэрдээх Хатастааҕы оҕо спортивнай оскуолатын Осипов Александр Павлович аата иһиллэр. Бу көрүҥ спортивнай оскуолабыт аһыллыаҕыттан баар. Кэлиҥҥи сылларга сыыйа-баайа Арассыыйа таһымыгар буолар күрэхтэргэ сборнайга кииртэлээн эрэллэр, сбордарга ыҥырыллан сылдьыталаан эрэллэр. Ити талааннаах-дьоҕурдаах оҕолору таба тутан дьарыктааһынтан, эрчийииттэн, сыаллаах-соруктаах үлэттэн тахсара чуолкай. Ону таһынан тустууга тириэньэр Александр Павлович өр сыллаах былааны туруорунан, ол былаан быһыытынан арахсыбакка, дьаныһан үлэлээн бу көрүҥү киэҥ араҥаҕа таһаарыы хамсааһына күүстээх диэн билиниэххэ наада. Манна кинини кытта уопуттаах, тус бэйэ көрүүлээх-истиилээх, ССРС успуордун маастара Алексей Мокрощупов үлэлиирэ. Бу икки араас көлүөнэ бэрэстэбиитэллэрэ тус илгэлэрин  мунньан, сүбэ-соргу буолан үлэлииллэрэ туспа үтүөлээх, түбүктэрэ түмүктээх.  Ахсынньыны түмүктүүр 10 хонукка үктэнэн туран, Алексей Васильевич аатынан күрэх быйыл   Бүлүү, Уус-Алдан, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ-Хаҥалас, Өлөөн, Эбээн-Бытантай, Амма улуустарын, Дьокуускай куораты хабан  икки сүүсчэкэ тустуугу муста. Күрэхпит саалабыт уораҕайыгар икки көбүөрүнэн ыытылынна. Көрөөччүтэ, интэриэһиргээччитэ, ыалдьааччыта биир оччо буолан күрэх саалатыгар тобус толору. Күрэх буолуон иннигэр оҕо-оҕо курдук тыытыһа-оонньоһо сүүрэ сылдьыбыт буоллахтарына, киирсиилэр саҕаланааттарын кытта дьоммут – күрэсчиттэрбит сонно тута атын дьон буола түстүлэр.

Бу көстүү тириэньэрдэр оҕону күрэххэ, күөн көрсүһүүгэ бэлэмнээһиннэрин үрдүк таһымын көрдөрөр диэн санаа киирэр. Аны кэлиҥҥи кэккэ сылларга сыаллаах-соруктаах, туһуламмыт үлэ барара төрөппүттэртэн, аймах-билэ дьонтон эмиэ тутулуктаах.

Инньэ төрөппүттэри кытта көрсөн сэһэргэстим. Ийэ Ольга Корякина: «Тустуу диэн өйдөбүл биһиги дьиэ-кэргэҥҥэ  уолаттарым тустуохтарыттан саҕаламмыта. Дьэ, киһини бэрээдэктиир, сааһылыыр, туругу тутарга, сыалы-соругу табан туруорунарга, ситиһиилэри, кыайыылары ылар туһугар дьулуһарга успуорт хайа баҕарар көрүҥэр дьарык диэни бу кэккэ сыллар усталарыгар өйдөөтүм. Оҕобун ааһан тус бэйэм эмиэ хайдах эрэ күн-дьыл барарын билбэккэ да хаалардыы сарсыардаттан сааһыламмыт олохтоохпут (мичээрдиир). Тустууга былчыҥ үлэтин биэс тарбаҕыҥ курдук билэн ханна налыйан, ыытан, ханна чиҥээн, кытаатан, уунаҥнатан, илии, атах үлэлэрин алтыһыытын сатаан, ону тэҥэ өркөн өйгүн холбоон, ааҕан-суоттаан, эбиитин дьулууру-тулууру холбоон, хас биирдии бэйэҥ хамсаныыгын кытта утарсааччыҥ киэнин ытыһыҥ иһигэр тута сылдьыаххын наада. Биһиги төрөппүттэр ол оскуоланы эмиэ ааһан сылдьабыт (тэбэнэттик мичээрдиир), араас албас бөҕө ааттарын билэбит.

Биллэн турар, тустуу хардыытын биһиги дьаһайбаппыт эрээри, туох буола турарын билэрбит үчүгэй. Бэйэбит туспа бөлөхтөөхпүт. Онно тириэньэрбит сонуннары, сыаллары-соруктары суруйар, сорудахтары биэрэр, туох, хаһан, ханна буоларын этэр. Кэнники сылларга оҕолорбутун кытта спортивнай диета диэҥҥэ тэҥҥэ үлэлэһэбит – өйдөтөбүт, наадалаах бородуукталары булабыт, дьиэ-кэргэн барыта кинини өйдөөн эмиэ туттунар да түгэннэрбит бааллар. Бу күрэххэ төрөппүттэр сүбэлэһэн анал бириистэри туруордубут».

Эбээ Ирина Николаевна Руфова: «Биһиги тустуу фанаттара буолбуппут 3-4 сыл буолла. Оҕобут сиэммит Керегяев Максим тустууга киириэҕиттэн бары аймаҕынан эһэлиин, хос эбэлиин, аймах-билэ дьоннорбутаан бу көрүҥҥэ этэргэ бары ис сүрэхпитинэн, дууһабытынан ыалдьабыт уонна тустуу тэрээһиннэригэр төһө кыайарбытынан көмөлөһөбүт даҕаны. Оҕо сыалы-соругу табан туруорунарыгар, күнэ-дьыла сааһыланыылаах буолуутугар олус көмөлөөх. Аны бары биир интэриэстээх, тиэмэлээх буоларбыт барыбытын түмэр. Кыра кыыспыт ыллыыр ону эмиэ бары өйүүбүт, өйдүүбүт. Күн аайы араас сонуннар, соруктар. Этэргэ дылы оргуйар үөһүгэр бары бииргэ баарбыт».

Ийэ Ирина Пестерева: «Элбэх оҕолоох ийэ быһыытынан оҕо дьарыктаах буолуутугар интэриэстээхпин уонна оҕоҕо тус бэйэтигэр туһуламмыт дьарык туһаны эрэ аҕаларын эппинэн-хааммынан билэбин. Улахан оҕолорум – кыргыттарым билигин туһа дьонноро. Дьарык сааһылыыр-дьаарыстыыр, биир тыыҥҥа, тэтимҥэ киллэрэр. Ол эбэтэр дьиэ-кэргэҥҥэ эйгэ үөскүүр, убаастабылы, сыаналааһыны аҕалар. Уолаттарым тустууну сөбүлээннэр тулуурдаахтар-дьулуурдаахтар, кыайыы-ситиһии хайдах кэлэрин билэллэр. Үөрэхтэригэр даҕаны кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Күнү-дьылы мээнэ ыыппаттар, син биир туох эрэ ситиһиллиэхтээх оҥоһуллуохтаах баар буолан иһэр. Онон тустуу бэрээдэктиир эт-хаан эрэ өттүнэн буолбакка  өй-санаа өттүнэн эмиэ күүһүрдэр, күүрдэр, эккирэтиннэрэр, сонордоһуннарар. Онон тириэньэрдэрбитигэр махталбыт муҥура суох».

Дьэ эрэ күүрүүлээх, сүүрүүлээх-көтүүлээх,  тиритиилээх-хорутуулаах күрэх бүттэ, ким бэлэмнээх, ким санаата күүстээх, дьулуурдаах, тулуурдаах,  кыайыылаахтар кэккэлэригэр буолла онтон кимиэхэ бэрт кыра тиийбэтэх, сыыһа-халты туттубут бэйэтигэр түмүк оҥостон аныгыскы сырыыны кэтэһэр. Күүрүү, долгуйуу, туруулаһыыны уйуу чааһыгар улахан дьон күрэҕиттэн туох даҕаны уратыта суох салгыҥҥа кытта ыйанан турарга дылы күүстээх баҕа санаа, кыайыыга баҕа эйгэтэ баар. Манна мээнэ кими эрэ батыһан кэлбит киһи суох – көрөөччү, ыалдьааччы, кыттааччы, уһуйааччы, тэрийээччи  бары биир тэтимҥэ, биир тыыҥҥа киирэн сылдьаллара түмэр, сомоҕолуур.  Мэтээл ахсаанын чааһыгар Хатастааҕы 7 нүөмэрдээх уонна Дьокуускай куорат 3 нүөмэрдээх оҕо спортивнай оскуолалара илин-кэлин түһүстүлэр. Кэлбит хамаандалар бука бары ким мэтээл, ким анал бириис а.э. илии тутуурдаах, өттүк харалаах бардылар. Илии тутуурдаан ыыттыбыт диэн суруйарга эрэ судургу, ол баар буоларын туһугар үлэ-хамнас, чуолкайдаһыы, кэпсэтии-ипсэтии бөҕө баран бу боппуруос бэркэ кыалынна.

Спонсордар:

— П.Н.уонна Н.Е Самсоновтар ааттарынан ХОО дириэктэр Слепцов Н.В.;
— И.И.Захаров аатынан 7 нүөмэрдээх Хатастааҕы оҕо спортивнай оскуолата;
— Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолата;
— ИП Соров М.В.;
— Тустуу салаатын төрөппүттэрэ;
— Футбол салаата;
— ИП Нестерев И.В.;
— ИП Павлов А.М.;
— ИП Будищев С.Г.;
— «Тускул» КК иһинэн дьарыктанар “Айхал” үҥкүү ансаамбыла;
— «Тускул» КК иһинэн дьарыктанар “Төрүт ас” түмсүү;
— Жирков Р.И.;
— Гоголев Е.Е.;
— Баишев А.М.;
— Мокрощупов А.В. бииргэ үөрэммиттэрэ;
— “Острог” ХЭХ;
— Айгын Уус;
— Мокрощупов А.В. дьиэ-кэргэнэ;
— Матвеев М.М.;
— И.П.Будищев С.Г.;
— Пинигин В.Е.

Бэлэх-туһах биэрэн ыытыы биир долгутуулаах түгэнэ тириэньэрдэр икки ардыларыгар буолбут сэрэбиэй буолла. Бирииһэ да ботуччу – саха быһаҕа. Кыайыылаах Дьокуускай куорат 5 нүөмэрдээх спортивнай оскуолатын тириэньэрэ Александр Прохоров буолла. Ханнык баҕарар күрэх, күөн көрсүһүү дьүүллүүр сүбэ, судьуйалааһын үлэлэрин  таһымыттан улахан тутулуктаах. Кылаабынай судьуйанан  ССРС успуордун маастара, Арассыыйа таһымнаах, үрдүк категориялаах Анатолий Петров үлэлээтэ. Күрэх сэкиритээрэ эмиэ уопуттаах, тыҥааһыны, ыксалы уйар Егор Друзьянов сурук үлэтин этэргэ дылы чаһыы курдук оҥордо. Күрэхтэһии хапсыһыыларын Валериан Неустроев сырдатта. Тэрээһин бочуоттаах  ыалдьыттара күрэх суолтатын үрдэттилэр, тыҥааһынын чиҥэттилэр:

— Европа 2022 сыллааҕы чөмпүйүөнэ Владимир Егоров;
— Европа 2016 сыллааҕы чөмпүйүөнэ Егор Пономарев;
— Дыгын оонньуутун 1995, 1996, 1997 сс. кыайыылаахтара Иннокентий Макаров;
— «Дыгын оонньууларын» сүрүн спонсора, Хатас бочуоттаах мецената  Алексей Пинигин.

Түмүккэ оҕо эрдэхтэн чөл чэгиэн олох суолун тэлэргэ, тулуур-дьулуур, дьирээлэһии, сонордоһуу оскуолатын ааһарга, түмсүүлээх-сомоҕолоһуулаах  буоларга аартыгы арыйар ССРС успуордун маастара Мокрощупов Алексей Васильевич бирииһигэр оскуола оҕолоругар тустуу күрэҕэ үрдүк таһымҥа буолан ааспытын бэлиэтээн туран аныгыс сырыыга көрсүөххэ диэри диэн тарҕастыбыт.

Наталья Руфова, Хатас