«Туттуна соҕус ахталлара, кэпсииллэрэ…»

Бүтүн аан дойдуну аймаабыт уодаһыннаах сэриини кыайыынан түмүктээбит хорсун буойуттар ахсааннара күннэтэ аҕыйаан иһэр. Буолумуна даҕаны, кыайыы буолбута бэйэтэ биир киһи үйэтэ ааста. Сэрии дьиҥнээх кыттыылаахтарын кытта кэпсэтэн-ипсэтэн хаалбыт орто көлүөнэ дьон, төһөнү билэрбитин бар дьон истиитигэр таһааран иһэрбит биһиги ытык иэспит дии саныыбын.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа, Чурапчы Мэлдьэхсититтэн төрүттээх Семён Иннокентьевич Посельскай туһунан бэйэм истибиппиттэн уонна урут бэчээккэ тахсыбыты туһанан кэпсииргэ сананным.

Семён сэрии иннинэ илиитигэр, атаҕар лаппа кыанар сэргэх ыччат быһыытынан биллэр эбит. Сэриигэ 1942 сыллаахха бэс ыйыгар, 28 сааһыгар сылдьан ыҥырыллыбыт. Пермскэй уобаласка сыл аҥаара үөрэнэн баран, фроҥҥа 1943 сыл кулун тутарга 20‑с туспа хайыһар биригээдэтигэр киирсэн, Старай Русса туһаайыытыгар тиийбитэ. Кэнники биллибитинэн, бу туһаайыынан элбэх саха буойуннара сэриилэспиттэр эбит. Өстөөх бөҕөргөтүүтэ аһара күүстээх буолан, сүтүк да наһаа улахан этэ. Сэриигэ маҥнай минометчик быһыытынан кыттыбыта. Онтон Демьяновскай плацдармы ылар иһин хабыр хапсыһыыга дьоннорун үгүстэрин сүтэрбиттэрэ. Ол иһин аҕыйах хонукка тыылга сынньата таһаарбыттара. Дьэ, ол сынньалаҥ кэнниттэн сэриилэһэн бүтүөр диэри илии бүлүмүөтүгэр иккис нүөмэринэн сылдьан үгүс хаан тохтуулаах кыргыһыыларга кыттыбыта.

Өлөр өлүү айаҕар хаста-хаста киирэн тахсыбыта буолла…

Тоҕо эрэ сэрии үгэннээн бара турдаҕына хамандыырдар аһара ыарахан сорудахтары Сэмэҥҥэ сүктэрэллэрэ. Ону кэлин үөлээннээхтэрэ ыйыттахтарына: «Оттон, арааһа олоҕу, сэриини, эрэйи элбэҕи көрбут-билбит сааһырбыт киһини, эрэнэ санаан ыытан эрдэхтэрэ дии саныыбын», — диэччи. Ол курдук уоттаах сэрии толоонугар сыл аҥаарын устата хаста-хаста өлөр өлүү айаҕар киирэн ааспытын бэйэтэ да билбэт. Ол туһунан бэйэтэ кэпсээччитэ суох. Арай сэрии саҕанааҕы хаһыаттары сыымайдыы сылдьан, Чурапчы оройуонун «Социализм суола» хаһыатыгар 1944 сыл ыам ыйынааҕы «Ийэ дойдум иһин» диэн суруллубут ыстатыйатын булан ыллым. Ыстатыйаны суруйааччы Михаил Доҕордуурап эрэдээксийэлээбитэ диирэ. Онно суруллубуту туох да уларытыыта суох киллэрэбин.

«Түүн халлааҥҥа самолёттар кыргыһаллара уотунан күүдэпчилэнэр. Өстөөх биир самолёта биһигиттэн чугас өһөх хара буруонан уһууран, умайан күлүбүрээн түһэр. Биһиги үрдүбүтүнэн сэнэрээт улуйар. Тула өттүбүтүгэр миинэлэр дэлбэритэ ыстанан хара төлөн оргуйар. Быысталы биэрбэккэ буулдьалар улуйаллар.

Өстөөх биһигиттэн биэс сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиргэ окуопаларга сытар. Бу Старай Русса таһыгар биһиги подразделениебыт өстөөххө кимэн киириитин иккис күнүн түүнэ этэ. Манна биһиги кимэн киириибит иннинэ хойуу талах баара, ону икки өттүттэн сэнэрээтинэн, миинэнэн, буулдьанан солоон бүтэрдибит. Билигин килэмэн хонуу. Сэнэрээккэ, буулдьаҕа табыллыбатах эрбэһиннэр эрэ бааллар. Биһиги copox чаастарбыт өстөөххө ыга тиийэн баран чугуйбуттар. Онно өстөөх оборонатын адьас анныгар 2 станковай, 3 илии бүлүмүөтэ хаалбыт. Олору үһүө буолан үстэ кырынан куттала суох сиргэ таһаарыахтаахпыт.

Сотору-сотору халлааҥҥа аракыата уота күлүмнүүр. Биһигини көрдөөн эрдэхтэрэ. Ол аайы биһиги хамсаабакка кирийэн, эрбэһиҥҥэ сөрүөстэн биэрэбит. Өстөөх миинэлэрэ, ииримтийбит буулдьалара биһигини сонордоһоллор да, хамаандабанньа сорудаҕын этэҥҥэ толордубут. Төһө да күчүмэҕэйин иһин, бүлүмүөттэри бэйэбит чааспытыгар аҕалбыппыт. Онтон тута биһиэхэ иккис кытаанах сорудаҕы биэрдилэр. Рота хамандыыра лейтенант бааһыран сытар сирин ыйан биэрдилэр, иккиэ киирэн биһиги кинини бэрт эрэйинэн таһаардыбыт.

Хайыы үйэ күнүс буолбут этэ, ити кимэн киирии үһүс күнэ. Биһиэхэ үһүс күчүмэҕэй сорудаҕы биэрдилэр. Кыргыһыы толоонугар биир байыас бааһыран сытарын таһаарарга сорудах ыллыбыт. Биһиги доҕор саллааппытыгар эмиэ сыыллан бардыбыт, киһибит икки атаҕын быһа ыттаран адьас фашистар окуопаларыттан чугас сытар эбит. Тиийэрбитин кытта: «Сэрэниҥ, гранаталааххыт дуо? Манна адьас чугас икки фриц автоматтаах сыталлар», — диир бааһырбыт байыас.

Биһиэхэ граната суоҕа. Онтон көрбүппүт, эмискэ граната көтөн иһэр эбит, хаптайан биэрдибит, хата, аһары түһэн эһиннэ. Хамсаан эрдэхпитинэ иккис граната иһэр эбит, бу сырыыга адьас аттыбытыгар эһиннэ, мин аппа сиргэ түбэһэммин ордуннум. Граната дэлби тэппит буорунан көмүлүннүм, оттон доҕор саллааппын адьас ибили тэбэн кэбистэ. Дьэ, дьулаан суол этэ, адьас тыла суох барда. Соҕотох хаалан баран, эрдэ бааһырбыт байыаспын бэркэ сэрэнэн, сүгэн баран сыыллан истим. Төһө да кэннибиттэн аптамаатынан эккирэтиннэрдэллэр, кыл тыыным да ортор этэҥҥэ дьоммор кэллим. Киһибин туттараат, кыратык тыын ыла түһээт, эмиэ дьоммор ыстанным, киэһэлик өссө биир атаакаҕа киирдибит. Эмиэ гранатанан бырахсар сиргэ ыкса чугаһаатыбыт, тобуктаан туран граната быраҕаары далайан иһэммин, хаҥас илиибэр тоҥоноххо табылынным. Хата, дьолго чекаатын ылбыт гранатабын өстөөх диэки элээрдэммин бэйэм дэлби тэбиллибэтим.

Онтон аны бэйэм санчааһы көрдүүр аакка бардым. Өй-мэй баран сыттахпына, санитардар булан илпит этилэр. Арай өйдөнөн кэлбитим, били, мин таһаарбыт хамандыырым аттыбар сытар эбит. Миигин билэн: «Саха уола маладьыас, өлүүттэн миигин быыһаатыҥ. Наҕараадаҕа түһэриэм», — диэбитэ. Ону мин улахаҥҥа уурбатаҕым. Онтон кэлин Ярославль куоракка госпиталга сыттахпына, алтынньы ыйга Кыһыл Сулус уордьаны туттарбыттара. Онтон иккис группалаах инбэлиит буоламмын, дойдубар эргиллэн кэлбитим», — диэн ыстатыйа түмүктэнэр.

Астына, үөрэ: “Дьоллоохтук олордубут”, — дииллэрэ

Таптыыр кэргэнинээн Марфа Дмитриевналыын 10 оҕону төрөтөн, атахтарыгар туруоран Дириҥ бөһүөлэгин биир ытык-мааны ыала буолан, 60 сыл бииргэ олорон чөмчүүк сыбаайбаларын үөрэ-көтө бэлиэтээбиттэрэ. Итини, ама кырдьык, киһи аайы бэриллибэт дьоллоох олох курдук сыаналыыбын. Кэлин сэрии бэтэрээннэригэр бэриллэр чэпчэтиинэн туһанан Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр таас дьиэҕэ кыбартыыра ылан олорбуттара. Ол дьиэттэн элбэх оҕолоро, сиэннэрэ кынат анньынан, үөрэх ылан дьон сиэринэн сылдьан, ытык кырдьаҕастар ыччаттара эбээлэригэр, эһээлэригэр махталлара муҥура суох.

Үтүө дьоҥҥо күтүөт буоламмын биһиги ыал кырдьаҕастарбытын кытта балачча уһуннук дьукаах олорбуппут. Онно өйдөөн хаалбыппынан, Марфа Дмитриевна былыргы киһи сиэринэн туос иллэҥэ суох, күнү быһа тугу эрэ хачыгырайа сылдьааччы. Оттон Семён Иннокентьевич, омос көрдөххө, тыйыс курдук гынан баран, билсэн бардахха, сүрдээх уйаҕас дууһалаах, лоп-бааччы саҥалаах киһи киэнэ кэрэмэһэ этэ.

Мин, саас ортолоох киһи, сэрии дьиҥнээх кыттыылаахтарын кытта син балачча көрсөн кэпсэтэн-ипсэтэн ааспытым. Онно уоттаах сэрии бэтэрээннэрэ сэриилэспиттэрин туһунан кэпсииллэрин, туттуна соҕус ахталларын бэлиэтии саныыр этим. Кырдьык даҕаны, ол амырыын кэм туһунан киһи хайдах үөрэ-көтө кэпсии сылдьыаҕай. Семён Иннокентьевич сэриигэ сылдьыбытын туһунан биир эрэ түгэни, ону даҕаны Михаил Доҕордуурабы убаастыыра бэрт буолан, бэчээккэ тахсар гына кэпсээбит буолуохтаах.

Дойдутугар кэлээтин, Мэлдьэхсигэ “Сардаҥа” холкуоска бэрэссэдээтэлинэн аныыллар. Ити өрүс илин улуустарыгар уот-кураан сатыылаан турар кэмигэр чэпчэкитэ суох бурҕалдьы этэ. Ону хорсун буойун эрдээхтик тулуйан, судаарыстыба сакааһын толорон, холкуостаахтар этэҥҥэ олорууларын хааччыйар инниттэн эмиэ фроҥҥа курдук утуйар уутун умнан туран туруулаһан, бар дьон махталын ылбыта. Кэлин пиэрмэ сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ, онтон Дириҥҥэ көһөн кэлэн баран, райпоҕа харабылынан үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыта. Таптыыр кэргэнинээн, Марфа Дмитриевналыын, дьоллоохтук олордубут диирэ. Кырдьык даҕаны, хорсун буойун, Дьоруой ийэ ити этиилэрэ оруннаах.

Саамай сөбүлүүр бырааһынньыктара Саҥа дьыл уонна Кыайыы күнэ буолааччы. Саҥа дьылга үөрэн-көтөн ырыа ыллыыллара, Семён Иннокентьевич бэйэтэ суруйбут хоһооннорун ааҕара. Оттон Кыайыы күнүгэр уордьаннарын, мэтээллэрин иилинэн баран, бары дьаһалларга көхтөөхтүк кыттара. Ол кэмҥэ сэрии туһунан сурастахпына бэйэтин туһунан буолбакка, бииргэ үөскээбит уолаттарын туһунан кэпсээччи.

«Оо, дьэ, хаарыан уолаттар этэ…» диэн сэриигэ умсубут доҕотторун туһунан ахтааччы. Кырдьык даҕаны, төһө да өрдөөҥҥү буоллар, хорсун буойуннар кини өйүгэр-санаатыгар куруук эдэркээн уолаттарынан хааллахтара.

Николай КРОННИКОВ.

Дьокуускай.