Туундара үлэһиттэрэ — айылҕа оҕолоро

Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайа бөһүөлэгин Дьоруой табаһыт Илья Спиридонов аатын сүгэр “Севернай”  сопхуос  муниципальнай унитарнай тэрилтэ буолан турар.

2019 сылтан сопхуос дириэктэринэн  Роман Дмитриевич Туприн, солбуйааччы дириэктэринэн тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ  С.И Туприна үлэлииллэр. Роман Дмитриевич төрөппүттэрэ  А.И.Туприн уонна З.К. Туприна удьуор табаһыт, элбэх оҕолоох дьон этилэр. Онтон иитиллибит дьоно — «Үлэ албан аата” үһүс истиэпэннээх  уордьаннаах табаһыт, сааһын тухары биригэдьиирдээбит Д.И. Туприн, ийэтэ норуот маастара Е.Ф. Туприна иистэнньэҥ этэ.

Роман оскуола кэнниттэн  1991 с. Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар зоотехник үрдүк үөрэҕин ылбыта. Кэргэнэ Сындасскоттан төрүттээх Е.Е.Туприналыын  алта  оҕолоохтор, сиэннээхтэр.

Билигин таба ахсаана аҕыйаан турар. Эдэр табаһыттар  А.А Туприн, И.А. Туприн Бегечев арыытыгар үлэлииллэр. 300 эрэ табалаахтар, ол оннугар овцебык буолунай эбит. Овцебыгы  өлөрдөххүнэ ыстарааптанаҕын.  Сайын ахсаанынан аахпыттара 5000 буолбут, 10000 буоллаҕына эрэ бултанара көҥүллэнэр эбит. Овцебыктар  таба аһыыр мэччирэҥин, лабыктаны үлтү тэпсэллэрэ чуолкай, табатааҕар көмүскэллээх буолбуттар. Магадаҥҥа эмиэ овцебыктары аҕалан ииппиттэригэр  табалар сүппүттэрэ. Кыыл таба айылҕа да алдьаныытыттан сүтэр буоллаҕа, айылҕа кыылын ханна сылдьарын хайдах да хааччахтаабаккын. Кыыл таба мэлийэн, эт нэһилиэнньэҕэ атыыланара кэмчи, бэйэ чааһынай табалаах эрэ киһи эти дэлэччи сиир буолбут. Билиҥҥи туругунан сэттэ ыстаада, биир  уотуу баар, ыстаадаҕа 11677 таба баар. Красноярскай кыраайга таба ахсаана аччаан, балаһыанньа өссө кытаанах. Уотурба Архангельскайтан эрэ кэлэр, билигин Арктиканы сайыннарыы боппуруоһа күүскэ турда. Тохсунньу томороон тымныыта диэбэккэ, туризм сайдыытын боппуруоһугар   кытайдар массыынанан  кэлэн бардылар. Сэбиэскэй  былаас  уонна сэрии да саҕана олохтоох табаһыттар көмөлөрө баһаам этэ.  Урукку  табаһыттартан уордьаннаах табаһыттар, кадровай булчуттар түүлээҕинэн, таба этинэн өрөспүүбүлүкэни   хааччыйа олорбуттара, кыра аҕыйах ахсааннаах омуктары сэриигэ ылбатахтара.

Учуонайдар быһааралларынан, таба этэ  диетическай аһылыкка киирсэр, эмтиир.  Пантыттан эмп, косметика,  о.д.а. оҥорон,  омук сиригэр таһааран биһирэбили ылбыттара.

Урут Дьокуускайтан таһаҕас кэлэр буоллаҕына,  билигин Архангельскайтан эрэ сүөһү аһылыга кэлэр курдук. Аны ол тиэллэн кэлиитигэр кээмэйэ  кыччаан тахсар. Киин оройуоннарга пуойаһынан  уонна  уунан кэлэр таһаҕас чэпчэки буолар дииллэр даҕаны,  оттук-оҕунуох матырыйаала,  бензин үрдүү турарынан, син биир барытыгар сыана үрдүү  турар.  Соҕотохтуу, кыһалҕалаахтык олорор,  үлэлээбэт аҕам саастаах дьон элбэх.  Дьиҥэр, Арктика нэһилиэнньэтигэр  чэпчэтии оҥоруо этилэр, уот тарыыба эмиэ үрдүк.  Урут Эбэлээххэ дьоҕус авиация  баар этэ, ол дьон ыалдьар түбэлтэтигэр да, таһаҕас да таһыыга  абырыыра. Дэриэбинэҕэ инсульт элбээтэ. Ыраах олорор уонна суол-иис сыаната ыарахан буолан, дьон-сэргэ бириэмэтигэр көрдөрүммэт. Куорат быраастара үс эрэ хонукка кэлэн бардылар.  Саатар нэдиэлэ буолаллара буоллар,  тоҕо диэтэххэ, ыраах туундараттан кэлэ охсубакка,  көрдөрүммэккэ хаалаллар.

Табаһыт хамнаһа таабылынан төлөнөр. Красноярскайга 400-500 киһи олорор дэриэбинэтигэр кыра сөмөлүөт  нэдиэлэҕэ иккитэ сылдьар. Ону тэҥэ бензин сыаната  чэпчэки диэтилэр. Үрүҥ Хайаҕа табаһыттар оҕолоругар анаан интэринээт баар да, оҕолор кыайан хоммоттор, баһаарынай өттүнэн кыайан эппиэттээбэт, хонтуораны  кытта биир дьиэҕэ аллараа этээскэ баар эбит. Билигин оҕоҕо эппиэтинэс үрдүк, сотору улахан кылаастар эксээмэннэрэ  буолуо. Оҕо кыра эрдэҕиттэн табаҕа сыстан, туундараҕа сырыттаҕына эрэ табаһыт буолар. Оттон таба үлэтигэр сайын да, хараал да бириэмэтигэр  үлэһиттэр наадаларын, Дьокуускайтан Анаабыр элбэх оҕото байыаннай дьайыыга барбытын хараастан кэпсээтэ.

Роман Дмитриевичтыын кэпсэтэ олорон, кини  саастаах  дьоҥҥо,  бэтэрээннэргэ,  ыччаттарга болҕомтолооҕун, үтүө санаалааҕын бэлиэтии көрдүм. Роман Дмитриевичтан: “Чысхаан  тымныылаах,  буурҕалаах дойдуга болоххо олорон, табаны сырсыах диэтэххэ, ыарахан  буолбатах дуо?”  – диэн ыйыттым. Итинник ыйытыыны биэрбиппин сөбүлээбэтэ. Табаһыттар үтүө суобастаахтык үлэлииллэрин, үлэһит дьон  үчүгэйдик олорорун, ону таһынан кэргэттэрэ үөрэхтээх, хоһуун буолан,  оҕо да иитиитигэр,  үөрэххэ да болҕомтолоохторун сиһилии кэпсээтэ. Дьахталлар, кыргыттар, оҕолор таба сүүрүүтүгэр эр дьонтон хаалсыбакка уучаҕынан, сыарҕаҕа да олорон хамаанданан, биирдиилээн  тэҥҥэ сырсан,  бириистээх миэстэҕэ тиксэллэр.     Хоту дойду кыргыттара, дьахталлара таба тириитин имитэн иистэнэллэр, асчыттар. Табаһыттар  улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ  араас  күрэхтэһиигэ  кытталлар, элбэх ыччат  успуорт  маастара буолла”,  — диэтэ.

Бу кэпсэтэ олорон Роман Дмитриевич  өбүгэ саҕаттан айылҕа киһитэ буоларын,  тыйыс тымныы, илинэ-арҕаата биллибэт киэҥ нэлэмэн туундараны ис сүрэҕиттэн сөбүлүүрүн өйдөөтүм. Кырдьык даҕаны,  хотугу сир тардыылаах, ураты сибиэһэй салгыннаах, хаардаах таас хайа быыһыгар кэрэчээн сибэкки, морошка тэтэрэ үүнэрин этэ да барыллыбат.
Хаардаах туманнаах хайалар

Халлааҥҥа харбаһар очуостар

Тымныынан хаарыйар эркиннэр
Кэрэлэр, сүдүлэр эбиттэр.

Хаардаах хайа буор тэллэҕэр

Кэрэчээн сибэкки үүнэр

Кыыл таба барахсан куттанан

Кэрэтик чуочаллан тураахтыыр.

Арктикаҕа олорор табаһыттар,  Норвегия табаһыттарын курдук,  бары өттүнэн көмүскэллээх, харысхаллаах буолаллара буоллар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Галина БОРИСОВА-ТОЛБООНО