Тыа сиригэр үрүҥ халааттаах аанньал тоҕо тиийбэтий?

Арассыыйаҕа доруобуйа харыстабылын салаатыгар үлэһиттэр тиийбэттэрэ өссө 2002 сылтан биллэн барбыта.
РФ Доруобуйа харыстабылын миниистирэ Михаил Мурашко Судаарыстыбаннай дуума мунньаҕар иһитиннэрбитинэн, билигин Арассыыйаҕа 23,3 тыһыынча кэриҥэ быраас уонна 63,6 тыһыынча мэдиссиинэ орто сүһүөҕүн үлэһитэ тиийбэт. Бэл, тас дойдулартан кэлбит быраастар үлэлииллэрэ көҥүллэнэр буолла.

“Тыа сирин дуоктара”, “Тыа сирин биэлсэрэ”

Онтон Саха сиригэр доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрин хамнастара улаатар, Арассыыйа да, эрэгийиэннээҕи да бырагыраамалар (ол иһигэр “Тыа сирин дуоктара”) үлэлииллэр.
СӨ доруобуйа харыстабылын миниистирэ Лена Афанасьева бэлиэтээн эппитинэн, улуустар балыыһаларын эмчиттэринэн  хааччыйыы — Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин дьоһун суолталаах соруга. Бу соругу толорууга көдьүүстээх ньыманан “Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак чэрчитинэн үлэлиир бырагыраамалар буолаллар.
“Тыа сирин дуоктара” бырагыраама Саха сиригэр 2012 сылтан үлэлээбитэ. Бу бырагыраама көдьүүстээҕэ учуоттанан, сотору кэминэн “Тыа сирин биэлсэрэ” бырайыак олоххо киллэриллибитэ. 2012-2021 сылларга сэлиэнньэлэргэ, бөһүөлэктэргэ уонна 50 тыһыынчаҕа тиийэ нэһилиэнньэлээх кыра куораттарга 1015 быраас үлэлии барбыта. Кинилэртэн 221 исписэлиис Арктика улуустарын нэһилиэнньэлээх пууннарыгар кэлбитэ.
Санатан эттэххэ, бу бырагыраамаларынан үлэлии барар быраастарга — 2 мөлүйүөн, биэлсэрдэргэ 1 мөлүйүөн суумалаах биир кэмнээх төлөбүр бэриллэр. Ону сэргэ, 50 тыһыынчаҕа тиийэ нэһилиэнньэлээх куораттарга барар быраастар — 1 мөлүйүөн, биэлсэрдэр 500 тыһыынча суумалаах харчыны ылаллар.
Бу бырагыраамаларга мэдиссиинэ үлэһиттэрэ саастарыттан тутулуга суох кыттыахтарын сөп.

Исписэлиис ахсаана син биир тиийбэт

Ол эрээри, Саха сиригэр судаарыстыбаннай балыыһаларга уонна поликлиникаларга, тыа сирин балыыһаларыгар мэдиссиинэ үлэһиттэрэ тиийбэттэрин курдук тиийбэттэр.
Дьокуускай куорат аныгылыы тутуулаах, үрдүк технологиянан сэбилэммит балыыһаларыгар, омос көрдөххө, киһи эрэ үлэлиэн курдук. Ол гынан баран, үлэһиттэр, ордук “узкай” идэлээх исписэлиистэр ахсааннара куруук тиийбэт.
Оччотугар тыа сиригэр балаһыанньа өссө уустук. Билигин өрөспүүбүлүкэ улуустарын кииннэригэр балыыһалар саҥа комплекстара, акушер-биэлсэр пууннара, поликлиникалар балачча тутуллаллар. Бу эбийиэктэри үлэҕэ киллэриигэ үгүстэрэ материальнай-тиэхиньиичэскэй өттүнэн тута сэбилэнэллэр. Үлэлииргэ усулуобуйа барыта баар. Дьэ, бу саҥа тиэхиньикэлэргэ, күүстээх тэриллэргэ аны сатаан үлэлиир исписэлиис суоҕа эмиэ үлэни-хамнаһы атахтыыр. Кистэл буолбатах, исписэлиис суоҕуттан үлэлээбэккэ турар тиэхиньикэлэр суох буолбатахтар. Аны алдьаннаҕына-кээһэннэҕинэ, ону өрөмүөннүүр исписэлиис чугаһынан эмиэ суох.
Улуус кииниттэн ыраах сытар кыра нэһилиэктэргэ балыыһа дьиэлэрэ бары тупсаҕай оҥоһуулаах буолбатахтар. Маннык сиргэ эдэр исписэлиис бара сатаабат. Ол да буоллар, уопуттаах үлэһиттэр (үксүгэр олохтоох дьон) нэһилиэнньэ доруобуйатын туһугар үлэлии-хамсыы сатыыллар.
Оччотугар үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларын бүтэрбит ыччаттарбыт ханна сүтэллэрий, тоҕо тыа сиригэр үлэлии барбаттарый? Онно төрүөт үгүс. Манна даҕатан эттэххэ, быйылгыттан ыла мэдиссиинэ үлэһиттэрин бэлэмниир үрдүк үөрэх кыһаларыгар устудьуоннары ылыы ахсаана 10 бырыһыанынан эбилиннэ.
Бастатан туран, үлэ төлөбүрэ. Ханнык баҕарар эйгэҕэ өр кэмҥэ үлэлээн уопутурдахха, үлэ ыстааһа эбилиннэҕинэ, үлэҕэр үтүө хаачыстыбаҕын көрдөрдөххүнэ уо.д.а. хамнас сыыйа-баайа үрдүүрүн бары билэбит. Онтон билиҥҥи ыччаттарбыт тута “баһан” ылар харчыга наадыйалларын эмиэ билэбит.
Тыа сиригэр үлэлии баран баран, сотору төннөн кэлбит исписэлиистэртэн ыйыталастахха: “Хамнас син биир кыра. Тыа сиригэр хас да сиргэ тэҥинэн үлэлээн, эбии хамнастанар кыах суох. Оттон куоракка төһө кыайаргынан хас да балыыһаҕа үлэлиэххэ сөп. Отонноотоххо оҥоойук туолар”, — дэһэллэр.
Иккиһинэн, үлэлии тиийбит исписэлиистэр олорор дьиэ суоҕуттан кыһалҕаны көрсөллөр. Атын сиртэн кэлбит исписэлиис үксүгэр олорор дьиэтин түүлэһэн олорор, бэйэтэ төлүүр. Балыыһа иһинэн эбэтэр муниципальнай тэриллии өйөөн, тупсаҕай оҥоһуулаах олорор дьиэ баар буолуон баҕараллар.
Аны “Тыа сирин дуоктара” бырагырааманан баран 5 сыл үлэлээбит исписэлиис салгыы хааларын көҕүлүүр ханнык да бырагыраама суох. Холобур, “Тыа сирин дуоктара” да, “Тыа сирин биэлсэрэ” да бырагыраамаларга иккистээн киирсэр быраабыҥ суох.
Урут, сэбиэскэй кэм саҕана, Арассыыйа араас куораттарыттан саҥа үөрэҕи бүтэрбит эдэркээн кыргыттар-уолаттар хаһан да билбэтэх-көрбөтөх тыйыс тымныылаах хоту дойдуга кэлэн үлэлииллэрэ. Саха сирин сөбүлээн, ыал буолан, олохсуйан хаалбыт “Биэлсэр Маня”, “Быраас Эмма” дэппит барахсаттар аҕыйаҕа суохтар этэ. Ону таһынан бэйэбит үөрэхпит кыһаларын бүтэрбит ыччаттар ананан кэлэллэрэ. Тыа улуустарыгар сылдьан иһиттэххэ: “Урукку курдук, үөрэҕи бүтэрбит киһини чопчу анаан ыытар үөрүйэх тоҕо суоҕуй?” – диэн үгүстүк ыйыталлара оруннаах. Онуоха салалта үлэһиттэрэ этэллэринэн, ол билигин киһи быраабын күөмчүлээһин курдук ылыныллар эбит. Онон үөрэҕи бүтэрбит эдэр исписэлиис ханна үлэлии барарын бэйэтэ эрэ быһаарынар эбэтэр бэйэтэ үлэ көрдөнөр.

Эмчит кэлбэт төрүөттэрэ:

-Арыый саастаах үлэһиттэр хамсык саҕаланыаҕыттан мэдиссиинэ салаатыттан барыылара;
— биэнсийэҕэ тахсыбыт үлэһиттэри эдэр исписэлиистэринэн солбуйарга сөптөөх үлэ барбата;
— үлэһиттэр социальнай өттүнэн харысхала суохтара;
— хамнас эдэр исписэлиис наадатын (кирэдьиити, ипэтиэкэни) толуйбата;
— ыччат дьон киин сиргэ тардыһыыта;
— тыа сиригэр барбыт үлэһит олорор усулуобуйата мөлтөҕө;
-быраастар чааһынай килииникэлэргэ көһүүлэрэ;
— быраас идэтэ эбии элбэхтик үөрэниини, үөрэҕи үрдэтиини эбэтэр хос үөрэниини ирдиир. Онтон ыал буолбут, оҕоломмут исписэлиис итини ыарырҕатан, атын эйгэҕэ көһүүтэ;
-“Идэбин сыыһа талбыт эбиппин” диэн, үлэттэн букатыннаахтык уурайыы уо.д.а.

Биир улуус холобуругар

Ньурба улууһугар быраастарынан хааччыллыыга үлэ балачча барар.
Бастатан туран, улууска Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ кэллиэһин базата аһылынна. Онон олохтоох эбэтэр чугас улуустар ыччаттара манна үөрэнэн, устунан дойдуларыгар хаалыахтарын сөп.
“Тыа сирин дуоктара” уонна “Тыа сирин биэлсэрэ” федеральнай бырагыраамалар кэмнэригэр улууска мэдиссиинэ 49 үлэһитэ (37 быраас, 12 орто сүһүөх үлэһит) кэлбитэ.
Быйыл Ньурба улууһугар 8 быраас, 4 орто сүһүөх үлэһит эбилиннэ. Ону сэргэ өссө терапевт, педиатр, невролог быраастар кэлэллэрэ былааннанар.
Оройуоннааҕы Киин балыыһа иккис уочарата тутуллан үлэҕэ киллэриллиэхтээх, тутуу үлэтэ быйыл саҕаланна. Улуус баһылыга Алексей Иннокентьев инникини өтө көрөн уонна быраастарынан хааччыллыы кыһалҕатын суох оҥорор туһугар “Ньурба бырааһа” диэн улуустааҕы бырагырааманы (төлөбүрдээх) үлэлэтэн эрэрэ атын улуустарга холобур буолуон сөп.

Доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрэ тутуллаллар:

2024 сылга 18 эбийиэк,
2025 сылга 23 эбийиэк тутуллара былааннанар.

“Тыа сирин дуоктара” бырагырааманан үлэлии бардылар (2024 сылга):

80 быраас — “Тыа сирин дуоктара” бырагырааманан;
10 быраас – Арктика улуустарыгар “Тыа сирин дуоктара” бырагырааманан;
63 биэлсэр – “Тыа сирин биэлсэрэ” бырагырааманан;
8 биэлсэр – “Тыа сирин биэлсэрэ” бырагырааманан Арктика улуустарыгар.