Тыа сирин туризм эмиэ сайыннарыаҕа

Историческай наука хандьыдаата, «Сакральная Якутия» бырайыак ааптара Афанасий Николаев ыалдьыттаата.

– «Сакральная Якутия» диэн бырайыагы толкуйдаабыппыт ыраатта.  «Үүнүү” диэн киһини сайыннарар институт иһинэн бырайыакпыт үлэлиир. Састааппытыгар мин, Илиан Павлов диэн уус, Валерия Кривошапкина уонна Саргылаана Николаева-Тупсаана баарбыт. «Сакральная Якутия” бырайыак дьиэ кэргэн педагога Любовь Семеновна Аргунова өйөбүлүнэн үлэлиир, үлэтин-хамнаһын саҕалаабыппыт ыраатта. Бырайыакпыт сүрүн сүнньэ – устуору­йаны-култуураны сырдатыы. Бастаан 2019 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас улууһугар саҕалаабыппыт. Хас да нэһилиэккэ cылдьан олохтоохтору кытта көрсөн, кэпсэтэн бараммыт, кэлэр 2020 сылга улуустарынан барыах­таах этибит. Дьаҥынан сибээстээн дьон мээнэ кэлбэт-барбат буол­бута.

Манан ситимнээн Арас­сыыйа да үрдүнэн, чуолаан Саха сиригэр ис туризм сайдан эрэр диэн бэлиэтиэххэ наада. Дьон дойдуларын иһигэр айанныыр буолла. Саха сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар эрээри, тоҕо эрэ улаханнык сайдыбат. Дьон туристичес­кай баазалары тутталлар. Ол эрээри, үп-харчы, инфраструктура суоҕа атахтыан сөп. Дьиҥ биһиги сирбитин-уоппутун анаан көрө кэлэллэрэ аҕы­йах. Үгүстэр үлэлэрин сүнньүнэн ыалдьыт быһыытынан кэлэллэр. Билиҥҥи туругунан саха дьонун хайдах бу эйгэҕэ тардыахха сөбүй?

Саха итэҕэлигэр интэриэс үөскээтэ

–  Бүтэһик сылларга устуоруйаҕа, саха итэҕэлигэр интэриэс үөскээтэ. Дьон төрүччүлэрин үөрэтэн эрэллэр. Сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр үксүгэр ытык сирдэр бааллар. Ытык мастар, үрэхтэр, өрүстэр. Ол сирдэри биһиги туризм сайдыытыгар туһаныахтаахпыт. Ол эбэтэр, саҥалыы сааһыланан баран өрөспүүбүлүкэ таһымнаах хамсааһын саҕаланыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, ис туризм сайдыыта экэниэмикэни, бэлиитикэни, куораты уонна  тыа сирин ситимниэхтээх. Саха сирин сиригэр-уотугар дьон сырыттаҕына, айаннаатаҕына биирдэ сайдыы барар. Ылан көрүөҕүҥ, бүддьүөт үлэһиттэрин. Саха сирин үрдүнэн быһа холоон 170 тыһыынча бүддьүөт үлэһитэ баар. Кинилэр уоппускаларын кэмигэр тас дойдуларга, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр сири-уоту көрө бараллар. Ааҕан көрдөххө, аһары элбэх харчыны биһиги дьоммут атын дойдулар сайдыыларыгар биэрэллэр эбит. Исписэлиистэр ааҕан тураллар, биир турист кырата соҕотох бэйэтигэр 60 тыһыынча солкуобайы барыыр. Ол сылдьан дьонугар-сэргэтигэр араас сувенир оҥоһуктары кэһии гынан атыылаһар. Арай дьиҥнээхтии ис туризм Саха сиригэр сайыннаҕына, бу уоппускалаах бүддьүөт үлэһиттэртэн киирбит үбүнэн тыа сирэ сайдыа этэ.

тыа хаһаайыстыбатынан эрэ сайдара тутах

– Бу бүтэһик биэрэпис түмүгэ балаһыанньа кытааппытын көрдөрөр. 2021  сылга Арассыыйа үрдүнэн ыытыллыбыт улахан биэрэпис түмүгүнэн сахалар ахсааннара олох даҕаны эбиллибэтэх. 2010 сыллаах биэрэпиһи кытта тэҥнээн көрдөххө, лаппа аҕыйах. Оннук буолбута өйдөнөр. Тоҕо диэтэххэ, дьаҥынан эҥин сибээс­тээн биэрэпис ыытыллыытын тэрээһинэ мөлтөх этэ. Элбэх киһи биэрэпискэ хабыллыбатаҕа, ордук бу куорат эҥээр, куорат таһыгар олорор Марха, Сатал олохтоохторо. Биэрэпискэ үлэлээччилэр ыттан да, дьаҥтан да куттанан киһилии ити эҥээр сылдьыбатылар диэххэ сөп. Ол да төрүөтэ суох көрдөрүүлэр  мөлтөхтөр. Киһи өйө-санаата уларыйыытын көрдөрөр. Дьон омугун ааттаабат буолла. Саха сирин үрдүнэн 146 тыһыынча киһи бэйэтин омугун эппэтэх. Куоракка кэлэн сахаларын умнубут дьон аһары элбэх. Төрөөһүн көрдөрүүтэ, дьиҥэ, баар. Ол иһин саха омук тыыннаах хааларыгар тыа сирэ сайдыахтаах.

Тыа сирэ буолла даҕаны хайаан даҕаны тыа хаһаа­йыстыбата эрэ диэн буолбакка, туризм эмиэ сайдыах­таах. Атын дойдулар, Арассыыйа сайдыылаах эрэгийиэннэрин холобурдарын көрдөххө, кинилэр тыа сирин биир кэлим сайыннараллар. Билиҥҥи үйэҕэ соҕотох тыа хаһаа­йыстыбатынан киһи сайдыбат. Тыа сирин сайыннарарга туризм биир улахан хайысха буолар. Туризм сайыннаҕына, бары өттүнэн тыа сиригэр сайдыы барар. Ким эрэ дьону көрсөр, хоннорор, бэ­­йэтин оҥоһугун атыылыыр, онон бары өттүнэн сайдар. Тыа сиригэр талааннаах дьон олус элбэх. Уустар, иистэнньэҥнэр бэйэлэрин оҥоһуктарын киэҥ эйгэҕэ таһаарбакка олороллор. Кинилэр оҥорбут бородууксуйалара илии оҥоһуга буол­лаҕа дии. Билигин дьэ илии үлэтэ сыаналанар кэмэ кэллэ. Уһанар, иистэнэр дьоммутугар саамай үчүгэй кэм. Туризм сайыннаҕына, уус дьоммут барыһырыахтарын, харчылаһыахтарын сөп.

Өбүгэлэрбитигэр ытык иэспит…

– Биһиги бырайыакпыт биир сүрүнэ – өбүгэлэри ытыктааһын. Өйдөөн көрдөххө, биһигини өбүгэлэрбит араҥаччылыы, харыстыы сылдьаллар. Өбүгэлэрбитин кытта ситимнэһэр туһугар ытык сирдэргэ паломничес­кай туризм сайдыахтаах. Дьэ, оччоҕо биһиги кинилэргэ ытык иэспитин төлөөн, кинилэртэн күүс-көмө ылыахпытын сөп. Оҕолорбутун, сиэннэрбитин иитэргэ биир сүрүн хайысха манна сытар.

Бырайыак үс улахан сыаллаах-соруктаах. Бастакынан, патриотическай иитии, иккиһинэн, экологическай иитии, үсүһүнэн, экэнэмиичэскэй сайдыы буолар. Туризм сайдар буоллаҕына, тыа сирин дьоно бэйэ бодотун тардынан, сыбаалкаларын эҥин хомунан олоруохтарын наада, ытык сирдэригэр суол-иис оҥорон. Үсүһүнэн экэниэмикэ өттүнэн сайдыы барар. Тыа сиригэр үп-харчы иҥэр. Бырайыак бары өттүнэн быйылгы сылга эппиэттэһэр. 2023 cыл Арассыыйаҕа Уһуйааччы уонна педагог сылынан, оттон Саха сиригэр Үлэ сылынан биллэриллибитэ. Хас биирдии нэһилиэккэ ытыктанар бөлүһүөк, сир түннүктэрэ дьон баар. Туризм тыа сиригэр сайыннаҕына, үлэ ситимэ кинилэр нөҥүө барыаҕа. Кыраайы үөрэтээччилэр, устуоруктар кинилэргэ сибээскэ тахсыахтара турдаҕа.

Бу бырайыак үс көлүөнэни ситимниэҕэ.

– Аҕам саастаах, орто уонна эдэр көлүөнэ өйдөспөт буолан эрэллэр. Ыччат өттө төрүт итэҕэлтэн тэйэн эрэр. Онон биһиги бырайыакпыт үс көлүөнэни ситимниир айылгылаах. Кырдьаҕастартан ылбыт билиибитин биһиги, орто көлүөнэ, оҕолорбутугар тиэрдиэхтээхпит.  Онон дьиҥнээх патриотическай иитии манна көстөр.

Оттон ыччат тоҕо куоракка талаһарый? Куоракка үлэ-хамнас, сайдыы баар. Оттон бу сайдыыны, кэлиини-барыыны, үлэни-хамнаһы туризм сайдыытынан тыа сиригэр тэри­йиэххэ сөп. Тыа сиригэр оҥорон таһаарар эбийиэктэри оҥоруохха наада. Туризм күүскэ са­­йыннаҕына, үлэ миэстэтэ тахсыаҕа.  Туристарга гостиница, аһыыр сир, тиэхиньикэтин көрүнэригэр шиномонтаж о.д.а. наада. 90-с сылларга Арассыыйаҕа ыһыллыы кэмигэр “Үтүө дьыала” диэн уоп­састыбаннай хамсааһын баара. Дьон бэйэтин дойдутун са­­йыннараары түмсэн, социальнай эбийиэктэри туппуттара. Ону өйөөн бастакы бэрэси­дьиэммит М.Е.Николаев 2000 сыллаахха “Үтүө дьыалалар” диэн бырагырааманы ылыммыта уонна үбүлээһинин көрбүтэ. Бу бырагырааманы уларытан, оҥорон таһаарар эби­йиэктэри тутуохха баара.

Уопсастыбаннай хамсааһыны норуот оҥорор

– Биһиги санаабытыгар уопсастыбаннай хамсааһын алларааттан саҕаланыахтаах. «Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ» диэн өс хоһооно баар, ол курдук нэһилиэктэн саҕаланыахтаах. Ону ким эрэ көрүөхтээх, дьаһайыахтаах. Аан дойдуга соҕотох туризмынан олорор дойдулар бааллар.  Биһиэхэ Саха сиригэр маннык сирдэр элбэхтэр. Биһиги хас да сиргэ сырыттыбыт. Быйыл Покровскайга, Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлү, Бэдьимэ, Матта нэһилиэктэригэр сырыттым. Онно сылдьан саҥа кинигэбин уонна бырайыакпытын сырдаттым. Дьон сүрдээҕин сэргиир. Араадьыйаҕа, хаһыакка, тэлэбиидэнньэҕэ кэп­сээн хам­сааһын оҥороору гынабын. Кэмэ кэллэ дии саныыбын. Бары биир өйгө-санааҕа тиийэн үлэлиэхтээхпит.