Тыа сирин түбүгэ

Тыа сиригэр түбүк-садьык элбэх. Кыстыгы көрсө үлэни ааҕан сиппэккин. Муус ылыытыттан саҕалаан, оттук маһы бэлэмнээһин, от тиэйтэриитэ, чох киллэттэриитэ, о.д.а. элбэх.

“Ыстаадаҕа оһох буруота унаарар”

Анаабыр оройуонугар Үрүҥ Хайа олохтоохторо Анна, Анатолий Поповтар 2020  сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи “Сыл бастыҥ ыала” күрэскэ “Көс олохтоох дьиэ кэргэн” номинация кыайыылаахтарынан буолбуттара. Үлэни өрө туппут дьиэ кэргэн өрүү буоларын курдук, кыстыктарыгар эрдэттэн бэлэмнэнэн түбүгүрэллэр. Түөрт оҕолоох ыал ийэтэ Анна Никитична маннык кэпсиир.

-Улахаттарбыт оскуолаҕа үөрэнэллэр, кыраларбыт оҕо саадыгар сылдьаллар. Онон каникул эрэ кэмигэр ыстаадаҕа тахсабыт. Оҕолор онно илии-атах буолан көмөлөһөллөрө элбэх буолааччы.

Ыстаадаҕа оһох күннэри-түүннэри оттуллар. Чоҕу оһоххо батарын курдук бытарытан, бэлэмнээн илдьэ бараллар. Бастаан маһын уматаҕын, онтон чоҕу угаҕын. Чох сылааһы тутар, өр умайар. Оттон маһы чуумнаан (мунньуллубут маһы чуум диибит-А.П.) туруораллар. Биһиэхэ мас кырыымчык дойдута. Сайын уунан устан кэлэн, муора кытылыгар тиксибитин хомуйабыт. Онон кыстыгы туоруурга ыстаадаҕа үксүн таас чоҕунан оттор курдук суоттанаҕын. Оттон бөһүөлэкпитигэр ыаллар үксүлэрэ киин ититэр ситимҥэ холбонон олороллор, биир эмэ ыал оһохтоох.

Өссө биир түбүгүнэн муус ылыыта буолар. Мууһу ыстаадаҕа көһөн тиийээт, чугас күөлтэн ылаллар. Ол быһа холоон, алтынньы ортотуттан ыам ыйа бүтүөр диэри тиийэр. Өссө иһит-хомуос, таҥас-сап  сууйарга туттаҕын. Оттон бөһүөлэккэ муус уутунан чэйбитин өрүнэбит, таҥас-сап сууйарга кыраан уутун туттабыт. Итинник, кыстыкка бэлэмнэниибититтэн эттэххэ, — диир кини.

“Муус уутун сайыннары иһэбит”

Нам улууһун Аппааны сэлиэнньэтин олохтооҕо Василий Алексеев сыл ахсын уолаттарын, күтүөтүн уонна улахан сиэнин кытары муус ылалларын кэпсиир:

-Тыа сиригэр олорор дьон бары кэриэтэ муус ылан хаһааналлар. Этэргэ дылы, былыргыттан бүгүҥҥэ диэри салҕанан кэлбит үлэ буоллаҕа. Ким бэйэтэ ылар, ким атыылаһар, дьэ, оннук.

Муус ыларга туттар тэрилбит уларыйан-тэлэрийэн иһэр. Аныгы кэмҥэ анньыыны туттааччы, бука, аҕыйах буолуо. Үксүбүт “дружбаланар” буоллубут. Аны, урут мууһу тардан таһаарарга баҕыырданар эбит буоллахпытына, интэриниэттэн көрөммүн, туттаран, ытыттаран таһаарар чыскы курдук тэрил сыбааркалаан (иһэрдэн) оҥостубутум.  Онон ороон таһааран баран, кытыыга үргүлдьү илдьэн кэбиһэҕин. Өссө эмиэ дьоҥҥо көрөн,  сиэйэлкэ диискэтин үс муннуктуу быһан, оҥорон, мууһу алдьатар тэриллэммитим. Сүгэ оннугар диэн. Бу тэриллэр туттарга табыгастаахтар.

Мууспутун көтөҕөргө, тиэйэргэ сөп буоларын курдук гынабыт. Оннукка киһи сэниэтэ эстибэт.

Ити курдук, оҕолорго иккилии куб мууһу ылабыт. Кинилэр толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олороллор, онон сөп буолар. Оттон бэйэбит сайыннары иһэрбитигэр түөрт куб наада. Чэ, уопсайа балтараа күн иһигэр көмөлөөн уонча куубу ылабыт. Тута тиэйэн иһэрбит ордук. Аҕалаат, лаабыска сааһылыыбыт. Саас анал иһиккэ (емкость) угабыт. Муус умуһаҕа, булуус диэн, арааһа, билигин аҕыйах киһиэхэ баара дуу?

Биһиги кыстыкка итинник бэлэмнэнэбит. Ып-ыраас муус уутун сайыннары иһэн абыранабыт. Утаҕы ханнарара, амтана үчүгэйэ туох да ааттаах, — диир Василий Николаевич.

Нэһилиэк күннээҕи олоҕо

Горнай улууһун Одуну нэһилиэгин баһылыга Василий Петрович Кривошапкин:

— Биһиги нэһилиэкпит дьоно кыһынын бары мууска наадыйаллар. Онон эр дьоно түмсэммит, сэрии сылларын оҕолоругар, тыыл бэтэрээннэригэр, соҕотох олорор дьоммутугар үтүө санаа чэрчитинэн үһүс-төрдүс сылбытын муус ылан биэрэбит. Быйылгыттан байыаннай дьайыыга сылдьар дьонноох ыалга эмиэ ыллыбыт. Маны таһынан, оскуола уонна оҕо саада бэтэрээннэригэр эмиэ тиэйэн киллэрэллэр. Быйыл сонун сүүрээнинэн, “Туллукчаан” оҕону сайыннарар кииҥҥэ анаан муус ылыытыгар “Муус шоу” диэн күрэхтэһии тэриллибитэ буолар. Бэриллибит бириэмэҕэ хайа хамаанда элбэх мууһу ыларыгар илин-кэлин түһүстүлэр. Бу эмиэ үтүө санаа аахсыйатын быһыытынан ыытылынна. Суоттааһыммытынан, ортотунан 2-3 киһилээх ыал биир-икки бортовой УАЗ массыына мууһунан кыстыыр. Оттон сайынын уу ситимэ баар.

Оттук маска тохтоотохпуна, 7х8 дьиэҕэ ортотунан тыраахтар 3-4 сыарҕатынан мас наада буолар. Ити боппуруоска элбэх оҕолоох, соҕотох ийэлэр, кырдьаҕастар кыһалҕатыйаллар. Икки хочуолунайдаахпыт гынан баран, билиҥҥитэ нэһилиэкпит аҥаарын кыайбат ыалга сылаас бэриллэн олорор. Былааннанарбытынан, “Больница” диэн хочуолунайбыт саҥардыллан, кэлэр сылга эбии ыаллар холбонуохтара. Манна эбэн эттэхпинэ, саҥа түөлбэҕэ хочуолунай тутулларыгар бырайыактыыр-сметнай докумуон оҥоһулла сылдьар. Оттон билиҥҥитэ ыччаттар уонна аҕалар түмсүүлэрэ кырдьаҕастарга, аҥаардас ийэлэргэ мас киллэриитигэр кыралаан көмөлөһөбүт. Ону таһынан ыаллар бэйэлэрэ муустарын-мастарын дьаһаналлар. Бэлэмнэниллибит саһааннары биллэриинэн киллэрэн биэрээччилэр эмиэ бааллар.