Тыаҕа муннахха…

Халлаан сылыйдаҕына, тыаҕа дьон мунуута элбиир. Дойду үрдүнэн сыл ахсын бултуу, сир астыы, туристыы тиийэн баран муммут дьон туһунан үгүс иһитиннэрии тахсар. Ууга былдьаныы, кыылга түбэһии, аччыктаан иэдэйии, эчэйии курдук быһылааннар тахса тураллар.

Үс сыллааҕыта Дьокуускайга Бүлүүлүүр суолунан тэллэйдии тахсыбыт дьахтардаах эр киһи сүппүттэрэ. Муммут дьон суһаллык 112 нүөмэргэ эрийэн быыһааччыларга сибээскэ тахсыбыттара. Ол түүн кинилэри этэҥҥэ булан быыһаабыттара. Оттон ыраах тайҕаҕа, массыына сатаан тиийбэт сиригэр-уотугар мунуу үгүс уустуктары үөскэтэр. Аны муммут киһи иннин хоту мээнэ барар дииллэр…

Сүппүт оҕо, муммут табаһыттар

Былырыын Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Мэлдьэхси нэһилиэгэр 2016 сыллаах төрүөх оҕо сүппүтэ. Уолчаан күнүс дьиэтиттэн тахсан баран кэлбэтэх. Тута аймалҕан тахсан, оҕону ол түүн булбуттара. Оҕо сүтүүлээх быһылааннар сыл ахсын хатыланаллар. Кинилэр оттуу, сир астыы сылдьан дьонноруттан да хааллаллар, чугас дии санаан, сатыы да баран арааска түбэһэллэр.

Бу соторутааҕыта, ыам ыйын 6 күнүгэр, Эдьигээҥҥэ табаһыт уонна чуум үлэһитэ сүппүттэрин туһунан сураҕы быыһыыр сулууспа пресс-сулууспата иһитиннэрбитэ. Эдьигээн бөһүөлэгиттэн ыстаадаҕа баран иһэн. Олохтоохтор айан уустугунан, кыайан көрдүү барбатахтар. Онон ыам ыйын 15 күнүгэр “Полярные авиалинии” бөртөлүөт сүппүт дьону көрдүү көппүтэ. Бу дьону хата оройуон кииниттэн 101 км тэйиччи Харлаампый диэн сиртэн булбуттара. Табаһыттар аҕыс күн устата хааман бу сири булбуттар. Бурааннара тимирэн хаалан, ону ууттан хостоон баран сатыы барбыттар. Маны таһынан, спутниковай төлөпүөннэрэ сиигирэн, сибээһи хаппатах.

Көстө илик сүппүт дьон

Билигин халлаан сылыйан, тыа сирин эр дьоно үксэ айылҕаҕа сылдьар. Бултуу-алтыы сылдьан арааска түбэһиэхтэрин сөп. Ол курдук, бу икки ый иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ дьон сүтүүлээх хас да быһылаан таҕыста.

Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар сүппүт 60 саастаах сылгыһыт күн бүгүнүгэр диэри көстө илик. Муус устар 26 күнүгэр сылгы баазатыгар тахсан баран сураҕа суох сүппүт. Ыам ыйын 10 күнүгэр Валерий Андросов салайааччылаах быыһааччылар бөлөхтөрө тахсыбыта. БПЛА-ны туһанан, 22 биэрэстэ сири тараахтаан чинчийбиттэрэ да, була иликтэр. Бу ый 13 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтик нэһилиэгиттэн 20 км ыраах Түбэ диэн сиргэ 1987 сыллаах эр киһи сүппүтүн туһунан сайабылыанньа киирбит. Бу күннэргэ Өлүөхүмэ оройуонугар 1960 сыллаах төрүөх эр киһи Сайылык диэн сиргэ, Бүлүү улууһугар өрүс кытылыгар эр киһи сүппүтүн туһунан суһал иһитиннэриилэр СӨ Быыһыыр сулууспатыгар киирбиттэр. Ол курдук, Бүлүү улууһугар сүппүт эр киһи массыыната өрүс кытылыгар турара булуллубут. Кини ыам ыйын 18 күнүгэр дьиэтиттэн барбыт. Хомойуох иһин, эр киһи өлүгүн ууттан ыам ыйын 19 күнүгэр булбуттар…

Бириэмэни сүтэрии

Үгүс түгэҥҥэ элбэх буолан сир астыы эбэтэр бултуу тахсан баран сүтэрсэллэр. Сүрүн төрүөт аһыы утаҕынан үлүһүйүү буолуон сөп. Сир аһынан үлүһүйэн сүтээһин эмиэ баар суол. Ардыгар бииргэ тиийэн баран кыыһырсан дьиэҕэ соҕотоҕун суолу тутан мунуу. Дьиэҕэ хаалааччылар үксүгэр куһаҕаны саныы сатаабаттар. Бултуу, сир астыы барбыт киһи хойутаатаҕына, сымыйа аймалҕаны таһаарыахпыт диэн, бастакы үс күн кэтэһэллэр. Ардыгар полицияҕа, быыһааччыларга тыллаабакка, бэйэлэрэ көрдүү сатаан бириэмэни сүтэрэллэр.

Быыһааччылар сүбэлэрэ

Айылҕаҕа, ыраах айаҥҥа турунар буоллахха, толору сэрээттээх төлөпүөннээх, пауэрбанк диэн төлөпүөн сэрээтин ииттэрэр тэриллээх, иһэр уулаах, иһиирэр свистоктаах сылдьары умнумаҥ. Халлаан туругунан көрөн халыҥ уонна харахха быраҕыллар гына сырдык, дьэрэкээн таҥаһы кэтэр наада. Ханна эбит ыраах, айылҕаҕа барарга быһаарыммыт буоллаххытына, хайа диэки бараргытын, ханнык хайысханы тутуһаргытын чугас дьоҥҥутугар, ыалларгытыгар сэрэтэр буолуҥ. Өскөтүн, муннум дии санаатаххына, биир сиргэ туран хаалар ордук дииллэр быыһааччылар. Өскөтүн, төлөпүөн сэрээтэ бүтэр түгэнигэр, муммут киһи хас чааска сибээскэ баар буола сылдьыбытынан геолокациялаан, дьиҥэ, булуохтарын сөп эбит. Бу туһунан өссө 2023 сыллаахха Судаарыстыбаннай Дуума Гражданскай уопсастыба кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин собуйааччы Олег Леонов киһини көрдөөһүҥҥэ төлөпүөн геолокациятын туһаныахха сөбүн Ис дьыала министиэрстибэтигэр этэн турар. Бу тутуһуллара буоллар, суһал сулууспа үлэһиттэрин үлэтин быдан чэпчэтиэ этэ. Туһааннаах сокуон 2021 cыллаахха олоххо киирбит эрээри, үлэлээбэт. Тоҕо диэтэххэ, суотабай сибээс оператордарын баазовай ыстаансыйалара муммут киһи тыа иһигэр ханан баарын чопчу көрдөрөр кыахтара суох.

Дьон тоҕо мунарый?

Муммут киһи атах балай мээнэ барар диэн эспиэр Виталий Вишневскэй быһаарар. Киһи айманан, холкутук толкуйдаабат, ол түмүгэр хайысхатын сүтэрэн мунар. Бу ордук аҕам саастаах дьоҥҥо сыһыаннаах. Кинилэр сааһыран бэйэлэригэр улаханнык эрэммэт буолаллар. Халлаан хараҥаран, тымныйан бардаҕына, тыыннара-быардара хаайтарар, куттанан, айманан бараллар. Эспиэр быһаарарынан, өскөтүн, төлөпүөн сэрээтэ баар буоллаҕына, 112 нүөмэргэ эрийиллиэхтээх. Оттон төлөпүөн, каарта, куомпас суох буоллаҕына, биир сиргэ олорон быыһааччылары күүтэр ордук. Банаардаах буоллаҕына, тыктаран баарын биллэриэхтээх, уот оттон, буруолатан болҕомтону тардыахтаах. Ону сэргэ тыаҕа уот ситимин, остуолбаларын көрүөхтээх, онон сирдэтиэххэ сөп. Уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэринэн, муммут киһи ыксыыр, ыгылыйар. Онтон сылтаан тыынара түргэтиир, сүрэҕэ да хам ылыан сөп. Ханнык да ыгым түгэҥҥэ холкутук тыыныы, биир сиргэ олорон санааны сааһылааһын туһалаах буолар.

Статистика

Бу сылга өрөспүүбүлүкэҕэ ыам ыйыгар быыһыыр сулууспаҕа дьон сүтүүтүн туһунан элбэх сайаапка киирбитэ быыһааччылары дьиксиннэрэр. Кэбээйи оройуонугар алта булчуту арыыттан быыһаан Нам Түбэтигэр тиэрдибиттэрэ. Нерюнгри оройуонугар ыам ыйын 9 күнүгэр бултуу барбыт 1972 сыллаах төрүөх эр киһи ууга былдьаммыта. Ити күн Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар эр дьон сүппүтүн туһунан иһитиннэрии киирбитэ. Мэҥэ Хаҥаласка сүппүт сылгыһыт күн бүгүнүгэр диэри көстө илик.