Тыатааҕылыын соһуччу көрсүһүү

Сүрдээх дьикти түбэлтэ бу күннэргэ Томпо улууһугар буолбут. Кустуу сылдьар киһи күөл кытыытыгар тыатааҕылыын соһуччу көрсүбүт! Сааскы, арҕаҕытта соторутааҕыта эрэ тахсыбыт, хам аччык эһэлиин! Маннык суоһар көрсүһүү тугунан түмүктэммитин ол кусчут бэйэтин кэпсээниттэн ааҕыаҕыҥ.

Бу кэпсиир кэпсээним, бу диэн эттэххэ, аҕыйах эрэ хонуктааҕыта буолан турардаах. Доҕотторбун кытта эрдэттэн болдьоһон, хомунан-тэринэн, кустуу диэн, улууспут кииниттэн биир нэһилиэккэ айаннаабыппыт.

Тиийиэхтээх сирбитин булан, дурдабытын киирэн сөхсүтэн, бэлэмнээн баран, күн киириитэ оллоон тула олорон аһаабыппыт. Булчут сиэринэн, сирбитин, уоппутун аһатан баран. Сир-дойду уһун кыһын кэнниттэн уһуктубута кэрэтиэн!.. Чыычаах ырыата, моҕотой, тииҥ обургу сүүрэн ааһара… Бэйэбин булчут дэнэрим сыыһа буолуо, нууччалыы эттэххэ, көннөрү «любительбын», булду эккирэтиһэн туран бултаспаппын. Ордук күн киириитин-тахсыытын, айылҕа уһуктарын кэтиирбин ордоробун. Уолаттар соһуйаллар, кустары тоҕо ыппаккын диэн. Мин ордук төлөпүөммэр уста олорооччубун, кус аһыырын, устарын.

Дьэ, киэһэ буолла, уолаттарым аһара «сири аһатан», сарсыарданан «кус кэтии киирбэппит» диэн массыынаҕа утуйа хааллылар. Мин оллооҥҥо уу сылытан, иһит сууйан баран, кус кэтии киирээри, малбын хомуннум. Тиэрмэскэ итии чэй куттан, халыҥ таҥас эбии кэтэн, саабын ылан, оллоонтон дурдабыт диэки хаампытым.

Айылҕа кэрэ көстүүтэ, күн тахсыыта… Киһи олоҕо эмиэ оннук дии — күн тахсар, киһи төрүүр, күн турар, киһи сылдьар, күн саҕахха барыыта, киһи кырдьара, күн саһыыта… эмиэ философия…
Итинник арааһы саныы, айылҕаны кэтии, тураах, бараах хаһыыларын истэ-истэ, күөл диэки хааман иһэммин, эмискэ хайдах эрэ турукка киирэн хааллым: арай туораттан ким эрэ кэтиир курдук, сэрэхэчийдим. Абааһы, сир иччилэрэ дьээбэлиэхтэрин сөп диэни билэрим…

Ыллык устун оргууй аҕай баран истим, салгына ырааһыан!.. Дурдам көһүннэ. Арай үрдэ ыһыллан хаалбыт, иһиттэн мал-сал таһырдьа быраҕыллыбыт. Толкуйдаатым, доҕотторбуттан ким наһаа «сир аһатан», бэттэх кэлэ сылдьыбытай диэн. Ким да дурда эҥээр кэлбэтэҕэ. Итинник саныы истэхпинэ, арай муннубар дьикти куһаҕан, ыарахан сыт саба биэрдэ. Соһуччута бэрдиттэн бытаардым. Дурдабар тиийэрим бэрт кыра хаалла… Арай туора үөт талах быыһыгар туох эрэ хамсаата… Эргийээччи буоллум. Көрө түспүтүм — олорор эбит ээ, кугастыҥы өҥнөөх, дириҥник өтөрү-батары, курдары көрөрдүү уоттаах харахтаах кыыл! Субу мин иннибэр, ыллыктан туора, миигиттэн 10-ча эрэ хаамыыга! Тураах, бараах хаһыытыгар, күн тахсыытыгар аралдьыйан, бу кыылы эрдэ өйдөөн көрбөтөхпүттэн испэр бэйэм бэйэбэр абардым! Урут сэрии, бойобуой дьайыы кыттыылааҕа буолан баран, маннык кыраҕа «кыраабылы үктээтим», сэрэммэккэ киирэн биэрдим диэн санаа киирдэ. Кыылым тугу эрэ саҥара-саҥара, сытырҕалыы-сытырҕалыы, миэхэ чугаһаан, оргууй хааман истэ!

Саам иитиитэ суоҕун билэбин, күөл сиэркилэтигэр мончууктарым хамсыыллар, күн тахсара сиэркилэҕэ курдук тэйэн көһүннэ… Кыылым чугаһаатар чугаһаан, 5-6 хаамыыга тохтоон сытырҕалаата. Урут эһэм кэпсиир буолара, тыатааҕыны көрүстэргин кэпсэт, ыллыктан бииргэ туораарыҥ диирин. Бу туран, билэр-билбэт таҥараларбыттан барытыттан көрдөстүм быһыылаах.
Онтон хайдах эрэ саҥа таһааран, *»мин суолум туспа, эн суолуҥ туспа, тыыппаппын эйигин, миигин эмиэ тыытыма, доҕор эрэ буол, өстөөх буолбатахпын»* эрэ диэн саҥарбыппын өйдүүбүн. Кыылым эмиэ утары бэйэтин тылынан тугу эрэ элбэҕи саҥарда, эттэ быһыылаах, кыыл тылын өйдөөбөт буоламмын, биир сиргэ хам хараҕаланан турдум.

Дьикти турук, бэйэни баһыйыы, туттунуу бу түгэҥҥэ миигин быыһаата-абыраата дии саныыбын. Куоттарбын эрэ, кыыл киһи гыммат. Ытыахпын, ботуруон ииттибэтэхпин. Ыттахпына даҕаны доруобунан хотуппаппын. Ол эрэн, «дьэ, бүттүм» диэн санаа эмиэ суоҕа. Кыылым хараҕар куттал суоһуурун көрбөтөҕүм. Бу кэмҥэ хаһан да маннык дьикти турукка киирбэтэҕим. Биир сиргэ хам хараҕаланан, хамсыыр да кыах суоҕа. Кыылым тугу эрэ үлүгүнэйэ-үлүгүнэйэ, эргийээт, ыллыктан туора тахсан, талахтары барчалаан бара турда.

Мин тура түһээт, ити дьикти турукпуттан ситэ тахсыбакка, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, кыыл ыспытын-тохпутун, дурданы сөхсүппүтэ буола сырыттым. Күөл сиэркилэтигэр күн номнуо тахсыбыт. Дьэ, онно эрэ өйдөөтүм, бу орто дойдуга иккистээн төрөөбүппүн, бултаары бэйэм булт буола сыспыппын!
Ол кэнниттэн оллооммор оргууй төннүбүтүм. Саҥа сарсыарда үүнэн, сааскы күн саҕахтан быган, күөрэччи үөһэ ойбута.

Александр Иванов, Томпо.