Тыатааҕыны көрсүү мантан сайын өссө элбиэҕэ…

Урут тыатааҕы нэһилиэнньэлээх пууҥҥа киирбитин туһунан сэдэх сэһэннэри эбээлээхпиттэн эрэ истэрим. Тыаҕа сугуннуу, отоннуу да бардахха, суолун да көрөн киһи сөп буолара.   Хара тыа хаһаайына дьонтон өрүү кыраҕыйар буолара.  Оттон билигин  тыатааҕы улахан айан суолун аартыктарын бөх тоҕор баахтарын таһыгар, дьон-сэргэ олорор  бөһүөлэктэригэр чугаһыыр буолбута дьиксиннэрэр.

“Эһэ ахсаана өссө дэлэйэр кутталлаах”

Кэнники үс сылга тыатааҕы элбээн, аҥаардас Эдьигээн оройуонугар биир күҥҥэ икки тыатааҕы киирэн турардаах. Ити сарсыныгар аны Таатта улууһун Туора Күөл нэһилиэгиттэн чугас оҕолоох тыатааҕы сылдьар сураҕа иһиллибитэ. Оттон бу аҕыйах хонуктааҕыта Эдьигээн Баахынай бөһүөлэгэр тыатааҕы үһүстээн киирбитин туһунан олохтоохтор иһитиннэрбиттэрэ. “Кыымаан” булчуттар түмсүүлэрин салайааччыта, булчут Александр Тастыгин кэлиҥҥи кэмҥэ тыатааҕы тоҕо аһары элбээбитин туһунан санаатын үллэһиннэ:

— Тыатааҕы саамай элбиир кэмэ кэллэ. Биэс-алта сыллааҕыта Амур диэки тахсыбыт улахан баһаардар кэннилэриттэн биһиги диэки эмискэ хойуутук биллибиттэрэ. Кэлии тыатааҕылар биһиэннэрин кытта иссиһэн хаан уларыйан, иккилии-үстүү оҕоҕо тиийэ төрөтөр буоллулар. Урут маннык элбэх оҕолоох тыатааҕылар баалларын көрбөт этим. Мин хотунан-соҕуруунан сылдьар, бултуур буоламмын, бу уларыйыылары эрдэ бэлиэтии көрбүтүм. Тыа сиригэр ыт ахсаана элбэх эрээри эһэни үрэр, булка сылдьар ыт суоҕун кэриэтэ. Тоҕо диэтэххэ, тыатааҕыны бултаһар, ыты онно анаан дьарыктыыр дьон ахсааннаах. Урут биһиги үлэлэһэр эрдэхпитинэ, 200–300 киһи кэлэн эһэҕэ ыттарын тургуталлар этэ. Онон эһэ ахсаанын хонтуруоллааһыҥҥа син үлэ барара. Бүгүҥҥү күҥҥэ ол барыта тохтообута.

Миэхэ билигин күн аайы кэриэтэ сылгыһыттар, сайылыкка олорор дьон сибээскэ тахсан тыатааҕы кэллэ, сылгыбытын, сүөһүбүтүн тарта, бултаан биэриҥ диэн көрдөһөллөр. Лиссиэнсийэ суох буолан уонна тыатааҕы ахсаанын хонтуруоллуур докумуон эккирэтиһиилээх буолан, тута баран бултаабакка, киһи куоттарар. Тыатааҕы туохтан да куттаммат, көрдөххө мөдөөт курдугун иһин олус сымса адьырҕа буолар. Дьиэ кыылыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар улахан хоромньуну оҥоруон сөптөөх кыыл. Мантан сайын төһөлөөх дьиэ кыылын көрүлэтиэн ким да билбэт. Кэлиҥҥи кэмҥэ нэһилиэнньэлээх пууннарга элбэхтик киирэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ да сэрэхтэннэ. Ол үрдүнэн улахан миэрэ ылыллыбат. Эһэҕэ тургутуу сокуонунан курдук бобуулаах. Онон ахсаана өссө дэлэйэр кутталлаах. Билигин тыатааҕы иссиһэр саамай сэрэхтээх кэмэ. Барыҥныырга барытыгар сүүрэн кэлиэн, саба түһүөн сөп.

Тыатааҕыны тыаҕа көрсүү мантан сайын өссө элбиэҕэ. Онон сэрэхтээх кэм буолла.

“Эһэҕэ бултаһар биригээдэлэри тэрийиэххэ”

— Булт лиссиэнсийэтиттэн тыатааҕы гиэнэ саамай сыаналаах буолар. Бу бүтүн дойду үрдүнэн олохтоммут сыана. Саха сиригэр эһэ ахсаанын бэрээдэктээһиҥҥэ көрүллэр босхо лиссиэнсийэ ахсаана элбиэн наада. Бөрөһүттэр биригээдэлэрэ диэн тэриллэн судаарыстыбаттан үбүлэнэн, уматыктарыгар тиийэ төлөттөрөн үлэлииллэр. Эһэҕэ диэн туспа хамнастаан булчуттары туруорар, туспа биригээдэлэри тэрийэн күүскэ ылсан үлэлииргэ судаарыстыба, бырабыыталыстыба көмөтө наада. Ыты эһэҕэ тургутууну төттөрү оннугар түһэрэн, Саха сиригэр Ил Түмэммит, бырабыыталыстыбабыт туспа сокуон таһааран, маннык кииннэри көҥүллүүллэригэр баҕа санаалаахпын. Булчут ыты биир сырыыга үөрэппэккин. Эһэҕэ тургутар кииннэр баар буоллахтарына, тыа хаһаайыстыбатыгар тахсар хоромньу да аччыа этэ. Тыатааҕы ахсаанын аччатыыга саха булчуттара күүскэ үлэлэһиэхпитин наада, — диэтэ Александр Тастыгин.

Эһэни үрдэрии үлэтин сөргүтүөххэ наада

Клавдия Аянитова-Айанньыт, Таатта улууһа:

— Мин ыраах айаҥҥа сылдьар киһи буоларым быһыытынан, суоллааҕы бэлиэтээһиннэри оҥоробун. Билигин тыатааҕы дьоҥҥо-сэргэҕэ үөрэнэн хаалан, тыастан-уустан дьулайбат буолан хаалла. Маннык түгэни хаста да бэлиэтии көрдүм. Дьиҥэр, сыаптаах эһэҕэ ыты үрдэрэн үөрэтиэххэ наада. Куттаҕас ыт сытын да ыллаҕына, үрбэт буолар. Тыатааҕыны сир харатыгар, саас, сайын, күһүн эсэһит ыта суох булбаккын. Ол иһин ити сыаптаах эһэҕэ ыты үрдэрэн тургутан көрүү үлэтэ барара ордук. Бу шоу буолбатах, эһэ элбээбитинэн олус наадалаах дьарык буолла. Ыт сылдьан эрэ бэйэтэ эсэһит буолар кыаҕа суох. Хайаатар да эрдэ билсиэн-көрсүөн наада. Эрдэ эһэни көрбөтөх ыт саллара биллэр буоллаҕа. Холобур, биһиэхэ көстөн ааһар адьырҕаны көннөрү киһи үчүгэй ыта суох ирдиир, булар кыаҕа суох. Онон эһэни үрдэрии үлэтин сөргүтүөххэ наада.

Виктор Ли Фу, Эдьигээн оройуонун судаарыстыбаннай иниспиэксийэтин экологияҕа надзорун салайааччыта:

— Баахынай бөһүөлэгэр тыатааҕы уон күн иһигэр үстэ киирбитин туһунан сурах чахчы. Ол курдук биир күҥҥэ бу бөһүөлэккэ икки тыатааҕы киирбитин бултаабыттара. Үһүс тыатааҕыны бултаһыыга докумуон бэлэмнээн биэрдибит. Тыатааҕылар билигин иссиһэр кэмнэрэ, онон дьоҥҥо-сэргэҕэ, дьиэ кыылыгар сэрэхтээх.

Владимир Решетников, СӨ Булт хаһаайыстыбатын департаменын салайааччыта:

— Сааскы-сайыҥҥы кэмтэн саҕалаан өрөспүүбүлүкэҕэ хагдаҥ эһэ нэһилиэнньэлээх пууннарга, баахтабай бөһүөлэктэргэ, геологтар баазаларыгар, сыбаалкаҕа чугаһааһына элбэхтик бэлиэтэннэ. Бу ахсаана элбээһинин көрдөрөр. Анаан бултаһар булчуттар аҕыйахтарыттан, адьырҕалар баһаардартан куотан көһүүлэриттэн уонна аһыыр сирдэрэ тиийбэтиттэн ити тахсар. Дьонноох сиргэ сыыйа үөрэнэллэр, куттаммат буолаллар.

Бу дьыл муус устар үһүс дэкээдэтиттэн бэс ыйын 25 күнүгэр диэри нэһилиэк баһылыктарын хадатаайыстыбаларынан Экология министиэристибэтэ уопсайа 158 быһаарыыны 285 тыатааҕыга ылынна. Мантан 74 тыатааҕы бултанна. Ордук Нерюнгри, Ленскэй, Өлүөхүмэ, Мииринэй, Бүлүү уонна Горнай оройуоннарыттан суһал иһитиннэриилэр киирэллэр. Билигин тыатааҕыны көҥүлэ суох бултааһын иһин бултуур быраап биир сылтан үс сылга диэри быһыллыан сөп, булчут РФ Административнай быраабы кэһии кодексатын 7.11 ыст. эппиэтинэскэ тардыллар. Өскөтүн, тыатааҕыны көҥүллэммэт көрүҥүнэн, бобуллар сирдэргэ көҥүлэ суох бултаатахха, РФ Холуобунай кодексатын 258 ыст. холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыахха сөп. Бу ыстатыйанан 500 тыһ. солкуобайга диэри ыстарааптаныахха сөп. Икки сылга күһэлэҥ үлэҕэ эбэтэр икки сылга хаайыы болдьоҕор ууруллуохха сөп.