Түөкүттэр “илиилэрэ уһун”…

Кибер-түөкүннээһиҥҥэ олохтоохтор 1,2 млрд солк. тахса харчыларын суйдаттылар. 76 саастаах дьахтар ааспыт сыл кулун тутарга баан үлэһиттэрэбит диэбит дьоҥҥо 30 тыһ. солк. албыннаппыт. Ити сыл атырдьах ыйыгар 600 тыһ. сүтэрбит. Алтынньыга 700 тыһыынчаны уордарбыт. Бачча элбэхтэ албыннатан баран дьахтар өйдөммөтөх. Былдьаппыт харчытын төннөрөөрү интэриниэт ситимин нөҥүө юридическай хампаанньаны булан көмөлөһүннэрэргэ санаммыт.  Сымыйа юристар киниттэн 1 620 тыһ. солк. сойбоппуттар.

Күннэтэ кэриэтэ үгүс дьоҥҥо түөкүттэр араас сылтахтаах эрийэннэр, ууга-уокка түһэрэр түгэннэрэ тахса турар. Биир күн баан “Куттал суох буолуутун сулууспатыттан”, нөҥүө күнүгэр ким эрэ кирэдьиит эн ааккар ыла сатаата диэн эри­йэллэр. Онон ыксыы сылдьан, өйдөөбөккө даҕаны, түөкүттэр угаайыларыгар ким баҕарар киирэн биэриэн сөп.

Кэлиҥҥи кэмҥэ “счетчиктары уларытабыт” диэн  куоһурданан түөкүттэр ордук аҕам саастаах дьоҥҥо эри­йэр буол­лулар. Холобур, ааспыт ыйга 61 саастаах биэнси­йэлээх дьахтарга «Энергосбыт»  «үлэһитэ» эрийбит уонна: «Счетчиктарыҥ эргэрбиттэр, уларытыахха наада, билигин СМС-код кэлиэ, ону эт», — диэбит. Дьахтар итэҕэ­йэн, барытын эппит. Онтон аны «быраа­бы араҥаччылыыр уорган үлэһитэ» эрийбит уонна: «Госуслуги» баар кэбиниэккин алдьаппыттар, билигин харчыгын уоруохтара», — диэн ыган-түүрэн барбыт. Дьахтар ыксаан, түөкүттэр ыйыыларынан бааҥҥа баран, харчытын устубут уонна саҥа төлөпүөнү атыыласпыт, онно «Мир рау» сыһыарыыны хачайдаабыт. Туох-баар харчытын онно ыйыллыбыт счекка ыыппыт. Түөкүттэр сымыйа дастабырыанньалары көрдөрөллөр эбит уонна «эйигин кэтии сылдьабыт, төлөпүөҥҥүн курдат истэбит» диэн куттаабыттар аҕай. Онон дьахтар 1,3 мөл. солк. мэлиппит.

Аны ити үөһээ суруйбуппут курдук, дьон угаайыга хаста да киирэллэрэ эмиэ баар. Онуоха маарынныыр түгэн Ленскэй оройуонугар буолбутун санатыым. Ол курдук, полиция­ҕа биир эдэр киһи түөкүттэри үҥсүбүт. Кини этэринэн, икки сылы быһа түөкүттэргэ албынната сылдьыбыт эбит. Бу кэм устата бу киһи инвес­тициялаан, харчыбын элбэтэ, үгүөрүтүк үлүннэрэ сылдьабын дии саныыр эбит. Ол түмүгэр, кини уопсайа 2,2 мөлүйүөн солкуобай суумалаах үс кирэдьиити ылан, түөкүттэргэ ыыппыт.

Аны тэрилтэ салайаач­чытын аатыттан үлэһиттэргэ телеграмҥа суруйуу эмиэ элбэх. Бу соторутааҕыта Нерюнгри улууһун олохтооҕун телеграмыгар  куттал суох буолуутун лииньийэтигэр былааны таһынан бэрэбиэркэ ыытылларын туһунан “сала­йааччытыттан” иһитиннэрии кэлбит. Ол кэнниттэн тута эр киһи эрийбит уонна дьахтар счетуттан  харчыны атын дойдуга ыыппыттарын, онон счета сабыллыбытын, кини аатыттан кирэдьиит ылбыттарын туһунан иһитиннэрбит. Соһуйбут уонна олус куттаммыт дьахтар судаарыстыбаны таҥнарыыга буруйдаабатыннар эрэ диэн,  кинилэр усулуобуйаларын барытын толорорго сөбүлэс­пит. Аферистар ыйыыларынан 1 375 000 суумалаах уурунуу харчытын барытын кинилэр ыйбыт  каарталарын нүөмэригэр көһөрбүт. Онтон бааҥҥа 800 000 суумалаах кирэдьиити ылан билбэт счеттарыгар ыыталаабыт.

Хайдах көмүскэниэххэ?

Каартаҥ сабыллыбытын дуу, харчы уһуллубутун дуу уо.д.а. саарбах ис хоһоонноох смс-сурук туттаххына, ол ыйар, этэр нүөмэрдэригэр хаһан да эрийимэ. Бэйэҥ каартаҕар баан нүөмэрэ баар – онно эрийиэххин сөп биитэр бааҥҥа бэйэтигэр баран быһаарсарыҥ наада;

Оннук эрийбит, суруйбут дьоҥҥо каартаҥ реквизиттэрин (нүөмэрин, болдьоҕун, ПИН-кодун, парольгун) хаһан да эппэт буол! Уонна тугу ыйалларын-этэллэрин толорума!

Каарта ПИН-кодун хаһаайын бэйэтэ эрэ билиэхтээх, атын кимиэхэ да этиэ суохтаах, атын киһи (бэл диэтэр, чугас аймах) билиэ суохтаах;

Сорохтор ПИН-код нүөмэрин каартаҕа бэйэтигэр суруйбут биитэр кумааҕыга сурунан укта сылдьар буолаллар – хаһан да оннук гыныма!

Интэриниэтинэн ону-маны атыылаһаргар, чахчы биллэр, бигэ репутациялаах эрэ ресурсалары туһан;

Сбербаан үлэһиттэрэ килийиэннэргэ хаһан да эрийбэттэр – эпэрээссийэни уларытары биитэр тохтотору ирдээбэттэр.