Тыгын аҕа ууһун олоҕуттан сэгэттэххэ…

Бу күннэргэ ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр “Истээх Быраан – Тыгын аҕа ууһа көмүллүбүт сирэ (XV–XVIII үйэлэр)” быыстапка аһылынна.

Быыстапканы Ем. Ярославскай аат. Саха сиринээҕи түмэл, ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлин уонна Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу норуоттар кыһалҕаларыгар институт пуондалара аан бастаан кыттыһан туруордулар. Дьэ бу туох ураты, интэриэһинэй быыстапка аһылынна?

ХХ үйэ 30‑с сылларыттан саҕалаан

Хаҥалас улууһун Дьэр уонна Өктөм нэһилиэктэрин икки ардыгар 72 тыһ. кв. м. иэннээх сиргэ Истээх Быраан диэн Тыгын Дархан өбүгэлэрэ, сыдьааннара көмүллэ сытар сирдэрэ баар. Аан бастаан манна 1933 с. Гаврил Ксенофонтов Саха сирин уобаластааҕы түмэлин эспэдииссийэтин тэрийэн, хаһыылары ыыппыттар. Субу тахсаары олордохторуна, атеист хомсомуоллар баттаһан икки киһи уҥуоҕун умаппыттар, хаһы да үрэйбиттэр диэн сурах кэлбит. Ол иһин Ксенофонтов бу көмүүлэри харыстыыр, үөрэтэр боппуруоһу туруорсубут. Кэлин 1978, 1990‑с сылларга, XXI үйэ саҕаланыытыгар ХИФУ, саха-французскай, ГЧИ эспэдииссийэлэрэ үлэлээбиттэр. Инньэ гынан билиҥҥи туругунан Истээх Бырааҥҥа үөрэтиллибит 30‑тахса көмүү баар.

Маһары кырамтата көстө илик

Бу Истээх Бырааҥҥа сытар дьонтон устуоруйаҕа киирбит ааттаах-суоллаах киһинэн Тыгын Дархан сиэнэ Маһары Боһуокап буолар. Учуонай Георгий Эргис пуондатыгар Маһарыны хайдах көмпүттэрин туһунан баар эбит. Онно этиллэринэн Маһарыны кырдьаҕас киһи арыалдьыттаах, уонтан тахса сылгылаах көмпүттэр.

Оттон бу чахчы Маһары көмүүтэ дуо? Быыстапка аһыллыытыгар Дьэр нэһилиэгин (Уулаах Аан) урукку баһылыга Егор Исаковы көрсөн кэпсэттибит.

“2023 сыллаахха миэхэ Хаҥалас улууһугар олорор норуот суруйааччыта Ойуку кэлбитэ уонна Маһары ханна көмүллэ сытарын билэбин диэбитэ, — диэн кэпсээтэ Егор Васильевич. — Тахсан көрдүбүт, ол кэнниттэн Гуманитарнай чинчийии институтугар историческай билим дуоктара Розалия Бравинаҕа тиийэммин, Маһары уҥуоҕун буллубут диэн эппитим”.

Былырыын бу сиргэ институт 4 киһилээх научнай кэлэктиибэ (салайааччы историческай билим дуоктара Р. И. Бравина) үлэлээбит. Онно тугу суруйбуттарыттан быһа тардан аҕаллахха маннык: хаһыы хаттаан ыытыллыбыт (бастакыны 1933 с. Ксенофонтовтаах эспэдииссийэлэрэ оҥорбут). Киһи кырамтатын булбатахтар. Атаҕа сыппыт сирин диэки хас да сиринэн токуруйбут быһах биитин, үрүҥ, халлаан күөх бытархай оҕуруо ыһылла сытарын булбуттар. Балачча элбэх булумньу иин түгэҕин диэки көстүбүт: тимир оҥоһуктар, туос маллар тобохторо, хоруоп тимир муннуктара. Хоруоп соҕуруулуу-арҕаа муннугар киһи тиистэрэ, тоноҕоһун, ойоҕоһун, уллуҥаҕын уҥуохтара көстүбүттэр. Бу чахчы Маһары уҥуоҕа буоларын кэлиҥҥи хаһыыга көстүбүт халлаан күөх уонна маҥан эмээлинэн бүрүллүбүт тимир подвеска-тимэх кэрэһилиир. Тимэх тас быһыыта уһатыллыбыт гексоганальнай бипирамида курдук. 1933 с. эспэдииссийэ боротокуолун кытта тэҥнээн көрбүттэрэ, онон маннык хас да тимэҕи булбуттарын суруйбуттар, ол гынан баран олор Саха сиринээҕи түмэл кэллиэксиэйэтигэр тоҕо эрэ суохтар эбит. Маннык курдук подвесканы Ат Быраан-IV дэнэр аттынааҕы мырааҥҥа баар дьахтар уҥуоҕуттан булбуттар.

Уопсайынан, 1933 сыллардааҕы боротокуолга булумньулар үчүгэй туруктаахтара бэлиэтэммит. Ол гынан баран ханнык да докумуоҥҥа Маһары кырамтатын төттөрү көмүү эбэтэр ханна эрэ туттарыы туһунан суох.

Быыстапка аһыллыытыгар кэлиҥҥи хаһыылары салайбыт Розалия Бравина, Ксенофонтов эспэдииссийэтэ Маһары кырамтатын бүтүннүү хостоон ылбытын, Гавриил Ксенофонтов Иркутскай университетыгар биллиилээх антропологтары Михаил Герасимовы, Георгий Дебеци кытта бииргэ историческай куруһуокка сылдьыбыттарын уонна кини антропологическай матырыйаал сүдү суолталааҕын өйдүүрүн эттэ. Итиэннэ үп-харчы көһүннэҕинэ, кэлин көстүбүт тииһинэн, уҥуохтарынан генетическэй чинчийиини оҥорторуохха сөп, диэтэ.

“Иркутскай түмэллэригэр көрдөөбүт киһи, — диир Егор Исаков. — Ксенофонтов өр кэмҥэ Иркутскайга олоро сылдьыбыта биллэр. Маннааҕы учуонайдар Москванан, Питерынан көрдөөн көрдүлэр да, булбатылар. Маһары Боһуокап 1633 сыллаахха төрөөбүт биллэр историческай киһи, Тыгын сиэнэ, кини уҥуоҕун булуу диэн аан дойду суолталаах улахан дьыала. Хаалбыт уҥуохтарын аныгы чинчийиилэргэ ыытан, кини ДНК-тын, салгыы Тыгын Дархан, ааһа баран Эллэй ДНК-тын да таһаарыахха сөп”.

Кимий бу номоххо хаалбатах уолчаан

Быыстапкаҕа киһи соһуйа истэрэ эмиэ баар. Биир көмүүгэ чороччу улаатан эрэр оҕо уҥуоҕа көстүбүт. Ону Уулаах Аан сэлиэнньэтиттэн ырааҕа суох 1996–1997 сс. Н. П. Прокопьев уонна С. К. Колодезников салалталарынан СГУ эспэдииссийэтэ хаһан таһаарбыт. Быһа холуйан, уол Тыгын Дархан үйэтин иннигэр олорбут буолуон сөп. Бу сабаҕалааһыны радиоуглероднай чинчийии бигэргэппит, уол 12 саастаах, XV–XVI үйэҕэ олорбут диэн буолбут. Бу уол, арааһа, улахан тойон оҕото буолуон сөп. Ол курдук киэргэллэрин: моойго кэтэр кылдьыытын, ытарҕатын кэппитинэн сытар, аттыгар бултуур тээбириннэрэ бааллар, оҕо киэнэ диэтэххэ уһун батыйалаах, балачча элбэх оноҕос уһуга сытар. Бу мээнэ оҕо буолбатаҕын аттаах көмүллүбүтэ кытта туоһулуур. Оҕону кэтэххэ охсон өлөрбүттэр. Аны атаҕын диэки туос иһити булбуттар, онно уматыллыбыт биллибэт киһи уҥуохтара сытар. Ону өлөрүөхсүтүн уматан уурбут буолуохтарын сөп диэн сабаҕалыыллар. Кэлиҥҥи эспэдииссийэ уол хоруобун анныгар алтан көһүйэни, 15 см. бэргэһэ туоһахтатын булан ылбыт.

Уол кэтэҕэр сэбинэн охсуу суола баарыттан, арааһа бу Тыгын Дархан бэйэтэ өлөрбүт уола буолаарай диэн сабаҕалааһын үөскүү сылдьыбыт. Ол гынан баран чинчийии уолу Тыгын иннинэ олорбута диэн көрдөрөр. Былырыын оҕо төбөтүн уҥуоҕун антрополог кэлэн таарыйбакка сканируйдаан ылбыта. Ол аата 3D көмөтүнэн бу оҕо тас көрүҥүн таһаарар кыах үөскээбит. Уҥуоҕа баарын быһыытынан, ДНК-та да оҥоһуллуон сөп.

Дьэ итинник Истээх Бырааҥҥа көмүллүбүттэри барыларын араас-араас сиэри-туому тутуһан кистээбиттэр. Интэриэһинэйэ диэн үксэ эр киһи көмүллүбүт, дьахтар олох аҕыйах. Бу сыллардааҕы хаһыылар XVII–XVIII үйэтээҕи саха дьонун уопсастыбатын кэпсииллэр. Эр киһи атыннык, дьахтар атыннык, оҕо эмиэ туспатык хараллара, ким баайа-дьадаҥыта, тойоно-чаҕара буолара, ол быыһыгар туох тэриллээхтэрэ барыта тахсан кэлбит.