Тыгын сыдьааннарын олохторун кэпсиир быыстапка

Хаҥалас улууһун Дьэр уонна Өктөм нэһилиэктэрин икки ардыгар 72 тыһ. кв.м. иэннээх сиргэ Истээх Быраан диэн Тыгын Дархан өбүгэлэрэ, сыдьааннара көмүллэ сытар сирдэрэ баар. Манна 2024 сыллаахха устуоруйаҕа киирбит ааттаах-суоллаах киһи — Тыгын Дархан сиэнэ Маһары Боһуокап көмүллэ сытар сирэ көстүбүтэ.

Истээх Бырааҥҥа 1933 сыллаахха Гаврил Ксенофонтовтаах тэрийбит эспэдииссийэлэриттэн саҕалаан, элбэх археолог үлэлээн ааспыта. Археологтар сэрииһиттэр, оҕолор, дьахталлар, аттаах, кулуттаах көмүүлэри булуталыыллар. Дьиктитэ диэн ирбэт тоҥҥо сыппыт буолан, булумньулар туруктара үчүгэй, бэл кытай солко саал былаата бэйэтэ бэйэтинэн сытара сөхтөрөр.

Онон бу археологическай булумньуларынан алтынньы 23 күнүгэр ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр “Истээх Быраан – родовой могильник тыгынидов” быыстапка аһылынна. Бу Ем. Ярославскай аат. Саха сиринээҕи түмэл, ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлин уонна Гуманитарнай чинчийии уонна Хоту норуоттар кыһалҕаларыгар институт пуондалара аан бастаан кыттыһан бу быыстапканы туруордулар. Араас сыллардаах хаһыылартан көстүбүт, оҕо эрдэхпититтэн ааҕан, истэн-билэр улуу өбүгэлэрбит тутта сылдьыбыт сүүһүнэн маллара, сэриилэрин сэбэ, таҥныбыт таҥастара бу хараҕыҥ ортотугар сыталлар. Бу көмүүлэргэ көстөр таҥастартан норуот маастара, историческай билим дуоктара Светлана Петрова салалтатынан Хаҥалас улууһун иистэнньэҥнэрэ өбүгэлэр таҥастарын сөргүтэн тикпиттэр. Тутта сылдьыбыт малларын оһуордара, тимир сэптэрэ-сэбиргэллэрэ уус дьон айар дьоҕурдарын кынаттыыллар.

Быыстапка аһыллыытыгар археологическай хаһыылары олоҕун анаабыт, билигин Истээх Бырааҥҥа үлэлиир билим кэлэктиибин салайар историческай билим дуоктара Р.И. Бравина олус интэриэһинэйдик үлэ хайдах барбытын сиһилии кэпсээтэ.

Саха сирин култуурунай нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстыыр управление салайааччыта Николай Макаров Тыгын Дархан уонна кини уола Чабыыда көмүллэ сытар сирдэрин харалтаҕа ылар боппуруос быһаарыллыбытын эттэ.

Быыстапканы ГЧИ археологияҕа лабаратыарыйатын алын билим үлэһитэ Денис Петров бэркэ көтөҕүллэн туран кэпсээтэ. Кини бэйэтэ хаһыыларга кыттыбыт буолан, бу дьыаланы ис иһиттэн билэрэ өтө көстөр.

Быыстапка аһыллыытыгар Дьэр нэһилиэгин (Уулаах Аан) урукку баһылыга Егор Исаковы көрсөн кэпсэттибит.

“2023 сыллаахха Маһары Боһуокап 390 сылын туолбута. Кини 1633 сыллаахха төрөөбүт историческай киһи буолар, — диир Егор Васильевич. — Кини төрөөбүт сылын бэлиэтииргэ, Дьэр нэһилиэгэр төгүрүк остуол ыыппыппыт, онно Маһары туһунан киинэ устуохха, кинигэ таһаарыахха, испэктээк туруоруохха диэн кэпсэппиппит. ГЧИ учуонайын Андриан Борисовы Москваҕа командировкаҕа ыыппыппыт, ол түмүгүнэн кинигэ таҕыста. Салгыы Маһарыга анаан ыһыах ыспыппыт, Светлана Петрова салалтатынан биһиги нэһилиэкпит иистэнньэҥнэрэ таҥаһын сөргүтэн тикпиттэрэ. Былырыын испэктээк турбута, онон балачча үлэ барда.

2023 сыллаахха миэхэ улууспутугар олорор норуот суруйааччыта Ойуку кэлбитэ уонна Маһары ханна көмүллэ сытарын билэбин диэбитэ. Тахсан көрдүбүт, ол кэнниттэн институкка Розалия Бравиналаахха тиийэммин, Маһары уҥуоҕун буллубут диибин. Ол саҕана көмүү кыһыл зонаҕа баар диэн кэккэ уустуктар бааллара. Олору быһааран, эһиилигэр хаһыы саҕаламмыта. Уонна бу чахчы Маһары уҥуоҕа диэн быһаарбыттара.

Маһары Боһуокап биллэр историческай киһи, Тыгын сиэнэ, кини уҥуоҕун булуу диэн улахан аан дойду суолталаах дьыала. Уҥуоҕун эргитиитин Носов уруһуйдаан хаалларбыт эбит, онон сахалартан бастакы улахан киһи көмүүтэ көһүннэ. Онон аныгы чинчийиилэри туһанан, кини ДНК-тын, салгыы Тыгын Дархан, ааһа баран Эллэй ДНК-тын да билиэхпитин сөп.

Маһары аны сахалартан бастакынан Арассыыйа ыраахтааҕытын көрсүбүт киһи буолар. Ол эбэтэр бастакы дипломат, бастакы судаарыстыбаннай диэйэтэл, бастакы дьокутаат да диэххэ сөп. Уонна сүрүнэ эйэ суолун тутуспут киһи буолар. Кини аҕатын Бөдьөкөнү, Тыгын уолун, хаһаактар өлөрбүттэрэ. Ону кини өс-саас ситиспэккэ, эйэ суолун тутан Арассыыйаҕа дьаһааҕы аччаттара, омук быһыытынан көрүнэн олорууга бэйэбит эмиэ кыттыһыахтаахпыт диэн сыал-сорук оҥостон кэпсэтэ барар. Андриан Борисов суруйбутун курдук, “Мазары Бозеков это человек, который проложил мост между якутскими тойонами и царской администрации России”.

Аҕыйах сылынан Саха сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 400 сыла туолар, оттон эһиил саха бастакы дэлэгээссийэтэ Москваҕа тиийбитэ уонна ыраахтааҕыны көрсүбүтэ 350 сыла туолар. Бу улахан даатаны өрөспүүбүлүкэ салалтата болҕомтотугар ылан үчүгэйдик тэрийэригэр баҕарабыт”.

Быыстапка Дьокуускайга сэтинньи 14 күнүгэр диэри үлэлиир. Салгыы Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтэр түмэлигэр айанныаҕа.