Тыл уонна култуура арахсыспат биир тыыннаахтар

Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2022 сыллаахха элбэх омуктаах Арассыыйа үгэс буолбут духуобунай сыаннастарын харыстыыр ​​уонна бөҕөргөтөр судаарыстыбаннай бэлиитикэ олугун бигэргэппитэ. Докумуоҥҥа ханнык сыаннастар киирэллэрэ, ону тэҥэ олорго туох куттал үөскүөн сөбүн быһаарар уонна харыстыыр ​​дьаһаллар ылыллыбыттара.

 Норуот тыла, култуурата

Былырыын дойду үрдүк үөрэхтэрин выпускниктарын кытары көрсүһэригэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин «Мин Саха сиригэр аан бастаан тиийэн баран, саха норуота чаҕылхай талааннааҕын бэлиэтии көрбүтүм. Кырдьыгы эттэххэ, бэ­йэ­лэрин култуураларан сайыннарарга итинник дириҥ ин­тэ­риэстээхтэрэ буолуо диэн күүппэтэҕим. Оннук олус ырыаһыт дьоннооххут» диэн турар. Саха сиригэр кэлэ сылдьан «Оттон үөрэхтээһин, бастатан туран, биһиги үгэс буолбут сыаннас­тарбытыгар уонна төрүт култуурабытыгар олоҕуруох­таах. Биллэн турар, итинэн биһиги киэн туттуохтаахпыт уонна онно болҕомтобутун ууруохтаах­пыт» диэбитэ.

Биһиги тылбыт уонна култуурабыт биир тыыннаахтар, ситимнээхтэр. Өбүгэлэрбит мээнэҕэ «Тылын сүтэрбит норуот бэйэтэ эмиэ симэлийэр» диэн бэргэнник этиэхтэрэ дуо? Сахалар былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит өбүгэлэрбит төрүт үтүө үгэстэрин, бүөбэйдээн кэлбит тылларын илдьэ сылдьар буоламмыт норуот быһыытынан билиниллэбит. Биһиги култуурабыт, ырыабыт-тойукпут, духуобунаспыт аар-саарга аатырар.

Кылгастык тыл туһунан кыбытан аастахха, 2022 сыл­лаахха «Саха Өрөс­пүү­бү­лүкэтин сорох конституционнай сокуон­нарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» диэн ааттаах улахан суолталаах Конституционнай сокуон ылыллыбыта. Онон сиэттэрэн Ил Түмэн билигин ылыллыбыт сокуонунан икки тылынан тэҥҥэ көрөр уонна ылынар буолла. Аны туран, былырыын, 2024 сыл муус устар 12 күнүгэр РФ Бырабыыталыстыбата Арассыыйа судаарыстыбаннай тылын бэлиитикэтин кэнсиэп­сийэтигэр туһунан дьаһалы таһаарбыта. Онон тылбыт сайдыытыгар дьаһаллар ылыллаллар диэххэ сөп.

Үгэс буолбут сыаннастар

Үгэс буолбут сыаннастарынан туох ааҕылларый? Үгэс буол­бут сыаннастар диэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, бүтүн норуот быһыытынан уратытын үөскэтэр сиэр-майгы буолар. Ол иһигэр киһи олоҕо, бэйэтин суолтата, быраа­ба, көҥүлэ, бигэ дьиэ кэргэн, патрио­тизм, гражданство, Аҕа дойдуга сулуус­палааһын, айымньылаах үлэ, ду­хуобунай сайдыы, сиэрдээх буо­луу, аһыныгас санаа, бэ­йэ-бэйэ­ҕэ ытык­табыл, истори­чес­кай өйдөбүнньүк уонна кө­лүөнэлэр салҕаныылара, ону тэҥэ Арассыыйа норуоттарын сомо­ҕолоһуулара, о.д.а. киирэллэр.

Арассыыйа Федерацията үөһэ ыйыллыбыт докумуонунан норуоттар үгэс буолбут сыаннастарын уопсастыба олоҕунан ааҕар. Бу дойду көҥүлүн көмүскүүргэ, бөҕөргөтөргө, сомоҕолоһууга, Арассыыйа дьонун-сэргэтин харыстыырга уонна киһи кыаҕын сайыннарыыга төһүү күүһүнэн буолар.

Билиҥҥи Арассыыйа уонна аан дойду уустук балаһыанньатын кэмигэр бу үгэс буолбут сыаннастарбытын харыстыахтаахпыт диэн бэлиитикэ турар. Онто суох биһиги курдук, аҕы­йах ахсааннаах норуот, тылбытын-өспүтүн, үгэстэрбитин, култуурабытын сүтэриэхпитин сөп. Атын омук, култуура үтэйэн киириитэ туох да үчүгэйгэ тиэрдибэтэ биллэр.

Үөрэх баар — бараммат баай

Үгэс буолбут сыаннастары харыстыырга уонна бөҕөргөтөргө судаарыстыбаннай бэлиитикэ олоххо киирэр хайысхаларыттан биирдэстэринэн үөрэх уонна иитии буолар. Билигин биһигини, сахалары, ылан көрдөххө, тыа сиригэр олорор ыал үксэ,  оҕо­бут үөрэнэ бардаҕына нууччалыы сатаан саҥарыа суоҕа диэн өйдөбүллээх. Онон оҕолорун нууччалыы эрэ үөрэтэ сатыыллар. Онто даҕаны суох, тыа сирин оҕолоро киһини өйдөөн көрөр буолуохтарыттан тэлэбиисэринэн араас омук ханаалларын көрөн, сахалыы саҥарбат буолаллар эбэтэр тыллара бытаан­нык сайдар. Кэнники сылларга сахалыы сатаан өйдөөбөт, төрөөбүт тыл­ларынан санааларын са­таан эппэт, тылы холбообот оҕо эл­­бээтэ диэн бииргэ үөрэммит учуутал кыргыттарым муҥатыйаллар.  Ол аата, төрүт үгэс­тэрин, тылларын сүтэрбит дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэн баран, оҕо оскуо­лаҕа тиийэн төрөөбүт тылыгар саҥаттан үөрэнэр курдук буолан тахсар.

Үгэс буолбут сыаннастары харыстыырга ​​уонна бөҕөргөтөргө ыытыллар бэлиитикэҕэ  үөрэхтээһин уонна иитии бастакынан туруохтаах. Онон алдьатыылаах идеологиялар тарҕамматтарын туһугар, үөрэх уонна иитии эйгэтигэр күүстээх  үлэ барыан наада. Билиҥҥи байыаннай дьайыы  бара турар кэмигэр, дойдуга бэриниилээх буолууга оҕону иитии сөргүтүллүбүтэ саамай сөп. Саҥа үөрэхтээһин систиэмэтэ патриотизмы уонна сиэрдээх буолууга иитэр аналлаах.

Саха сиригэр хас омук олороруй?

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана, Росстат 2024 сыллаах дааннайынан, 1001664 киһиэхэ тиийэн, мөлүйүөннээх кирбиини ситиһэн үөрбүппүт-көппүппүт. Кимнээх Саха сиригэр олороллоруй? Саха сиригэр 130-н тахса туспа тыллаах, култууралаах, үгэс­тэрдээх араас норуот олорор. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 49,9% — сахалар, 37,8% — нууччалар, 2,2% — эбэҥкилэр, 1,6% — эбээннэр, 0,1% — юкагирдар, 0,2% — долганнар (Анаабыр оройуонугар), 0,1%  чукчалар (Аллараа Халыма оройуонугар) ылаллар. Биир официальнай тэрилтэ саайтыгар сахалар кэннилэриттэн ахсааннарынан киргизтэр, нууччалар, татаардар, украинецтар, о.д.а. тураллар диэн иһитиннэрии эмиэ баар.

Бачча элбэх омуктаах өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай бэлиитикэ бэйэ-бэйэбит үгэс буолбут сыаннастарбытын ытыктыырга туһуланар.

Төһө даҕаны тастан көрдөххө, тылбыт даҕаны, култуурабыт даҕаны этэҥҥэ курдук буолбутун иһин, кыһалҕа баар.  Бүтүн Арассыыйатааҕы биэрэпис көрдөрбүтүнэн, куорат уонна тыа сиригэр тыл араас­таһыыта, умнуллуута бэлиэтэнэр. Социологическай ыйытык көрдөрбүтүнэн, куорат сахаларын 5,5% төрөөбүт тылларынан нуучча тылын били­нэллэр, икки тылынан саҥа­рааччы – 10,3%. Ол аата 15,8% саха тылын төрүт сүтэрэр кутталыгар сылдьар. Учуонайдар оннук балаһыанньа, чуолаан, сахалар, нууччалар, атын даҕаны омуктар булкуһан олорор сирдэригэр  үөскээбитин дьиксинэ суруйаллар. Манна диэн эттэххэ, 2010 сыллаах биэрэпискэ Саха сиригэр олорор татаардар – 61,4 %, буряттар – 44,4% нуучча тылын бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан аахпыттар. Оттон Орто Азияттан уонна күннээх Кавказтан төрүттээх дьон, холобур, киргизтэр 99,4 %, армяннар 99,8%, узбектар 99,6% бэйэлэрин төрөөбүт тылларын эрэ кэпсэтэллэрэ бэлиэтэммит.

Түмүк

Саха сирэ 400-чэ сыл устата Арассыыйа судаарыстыбатын кытары бииргэ буолан кэллэ. Билиҥҥи уустук кэмҥэ Арассыыйа Федерацията федеративнай сыһыаннаһыылары дьүөрэлии тутан сайыннарар уонна бэйэтин норуоттарын түмэр, кинилэр сомоҕолоһууларын хааччыйар. Элбэх омуктаах Арассыыйа бүттүүн но­руо­тун түмэн, биир ньыгыл күүс оҥорорго дьулуһар.

Билэрбит курдук, Саха сиригэр 130-н тахса араас омук бэрэстэбиитэлэ олорор, 82 национальнай-култуурунай холбоһук баар. Онон биһиги өрөспүүбүлүкэбит – элбэх араас омук биир дьиэ курдук олорор. Арассыыйа бары норуоттарын икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаны, бэйэ-бэйэни ытыктаһыыны олохтуурга улахан үлэни ыытар.

Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бэлиэтээн эппитин курдук, норуоттар икки ардыларыгар доҕордуу уонна эйэлээх сыһыан – бэлиитикэ биир сүрүн хайысхата буолар.