Тымныйан ыалдьыы – билим хараҕынан

Аан дойду үрдүнэн бу ыарыыны көбүтээччинэн тымныыны ааттыыллар. “Тымныйыы”, “простуда”, “resfriado”,  “common cold” – элбэх тылга ыарыы аатыгар тымныы ахтыллар. Ол эрэн, билиҥҥи кэмҥэ чахчы биллэр – күһүн аайы мурун уутун сүүрдэр, сөтөлү үөскэтэр ыарыы халлаан тымныйыытыттан тутулуга суох. Тымныйан ыалдьыы туһунан аныгы учуонайдар бүгүҥҥү күҥҥэ туох билиилэри муспуттарын ырытан көрүөҕүҥ.

 Тымныы аргыһа эрээри…

Киһи аймах түмсэн биир сиргэ олорор үгэстэммититтэн ыла,  дьаҥ араас көрүҥэ уопсас­тыба олоҕун арахсыбат аргыс­тара буолбуттара. Суостаах ыарыылар сорохпутун буулааннар суорума суол­лууллар. Сорох ыарыы эмтэнэр, сорох дьаҥ бэйэтин кэмигэр ааһар, сорох ыарыылар утары билигин даҕаны эмп көстө илик. Ону кытта иэдээнинэн ааҕыллыбат эрээри, буулаабыт дьонун нэдиэлэ кэриҥэ соччото суох турукка угар ыарыы – тымныйыы, сыл аайы иккитэ, үстэ кэлэн, моһуоктаан ааһар. Кэлэр кэмэ барыллаан биллэр – маҥнайгы тымныылары кытта элбэх киһи сыҥсы­йан, сөтөллөн ылар. Онон өбүгэлэрбит икки судургу чахчыны холбуу баайан, тымныы тымныйыы төрүөтэ буолар диэн өйдөбүл үгүс норуоттарга олохсуйбута.

Тымныйыы төрүөтэ атын буолуон сөбүн ХХ үйэ саҕаланыыта эрэ уорбалаабыттара. Германия учуонайа Вальтер Крузе, тымныйбыт киһи муннун уутун туус­таах суурадаһыҥҥа холбоон 12 киһи мурунугар киллэрэн, тоҥоо­һуна да суох түөрт киһини тымны­йыынан сутуйбут. Бу эспэримиэни хаста да хаты­лаан, тымныйыы микроб нөҥүө тарҕанарын дакаас­таабыт. Крузе эспэримиэнин кэнниттэн өр кэм тымны­йыы тарҕатааччытынан бактыарыйа буолар диэн санаа баһыйа сылдьыбыт. 1927 сыллаахха микробиолог Альфонс Дочез тымныйыы вирус нөҥүө тарҕанарын эрэллээхтик да­­каастаабыт.

Оччоҕуна тоҕо?..

Учуонайдар тугу баҕар дакаастыахтарын сөп эрээри, көстөн турар чахчы баар, тымныйыы – күһүҥҥү, кыһыҥҥы тымныы кэм аргыһа. Ол аата, туох эрэ сибээс баар буоллаҕа дии? Баар. Саамай сүрүн сылтах – тымныы кэм кэллэҕинэ, дьон үксүн дьиэ иһигэр түмсэр. Бу вирус көбүтэр сыстыган­наах ыарыы тарҕаныытын эмискэ күүһүрдэр. Сөтөл, ытыр­дыы нөҥүө тарҕанар ыарыылар дьиэ иһигэр мустубут дьон ортотугар түргэнник тарҕаналлар, бэйэ бэйэни сутуйсуу барар.

Оҕолор күһүн оскуолаҕа, уһуйааҥҥа бараллара ыарыы биир сезоҥҥа күөдьүйэрин сүрүн төрүөтэ буолар. Кыра оҕо иммунитета сөптөөхтүк “эрчиллэ” илик буолан ыарыыга ылларыгас, онон тымны­йыы оҕо нөҥүө бэрт түргэнник тарҕанар.

Ити курдук, биири чопчу өйдүүбүт – вирустан сыһыннахха эрэ тымныйан ыалдьыахха сөп. Холобур,  ханна эрэ үрэх баһыгар, туора киһи тиийбэт сиригэр сылдьар киһи төһө да күүскэ тоҥноҕуна, тымныйар кыаҕа суох. Атын ыарыылара көбүөн сөп, ол эрэн, сыһыарар киһитэ суох ыалдьыбат.

Тымныйыы утары эмп-томп

“Тымныйыы утары эмп баар дуо?” диэн ыйыттахха, дьон “эмтиэкэ аҥаара тымныйыыны утары эминэн туолан турар” диэн хоруйдуохтара. Бу сыыһа санаа. Тымныйыыны эмтиир, ааһар болдьоҕун кылгатар эмп билиҥҥи кэмҥэ биир да айылла илик. Эмтиэкэҕэ баар тымныйыы утары эмп-томп барыта ыарыы кэмигэр туругу чэпчэтэр аналлаах, “симптому утары” диэн ааттанар. Мурун уута сүүрэрин тохтоторго, күөмэй ыарыытын чэпчэтэргэ, “хаппыт” сили босхолуурга көмөлөһөр эрэ.

Оччоҕуна маннык ыйытыы үөскүүр – эмп оҥорор хампаанньалар үйэлэр тухары дьону сордуур ыарыыны утары эми тоҕо көрдөөбөттөр? Маннык эми оҥорбут хампаанньа сытыйа байыа эбитэ буолуо дии? Хоруйа маннык. “Тымныйыы” диэн туругу көбүтэр вирус биир эрэ буол­батах – барыта быһа хо­­лоон 200-тэн тахса араас вирус көрүҥэ баар. Аҥаардас риновирус бөлөҕөр киирэр ыарыы көбүтээччилэрэ 100-тэн тахса серотиптара тымныйыынан суту­йаллар. Риновирус, парагрипп, ортомиксовирус, аденовирус, энтеровирус уо.д.а. бөлөх вирус­тар тымныйыыны көбүтэллэр. Вируһу кыайар бэрт ыарахан. Коронавирус утары киирсиини соторутааҕыта кэтээн көрбүппүт – вирус утары вакцинаны оҥоруу олус уустук, миллиардынан үбү эрэйэр тэрээһин. Ону кытта вирус бэрт түргэнник уларыйар, айыллыбыт эмп эмтиир кыаҕа бэрт түргэнник сыппыыр. Ол иһин, тымныйыыны кыайар биир табылыакканы оҥоруу кыаллыбат кэриэтэ сорук.

Кириип тымныйыы буолбатах

Ыйытыыттан ыйытыы үөскүүр – тымныйыы утары эмп оҥорор уустук буоллаҕына, кириип, коронавирус утары эмп оҥорууга тоҕо улахан кыһамньы уурулларый? Тоҕо диэтэххэ – бу элбэх киһини өлөрөр кыах­таах ыарыылар. Бээ эрэ, биһиги бары кириибинэн ыалдьыбыт дьон буолабыт, ыарыы кэмигэр турук лаппа мөлтүүр эрээри, син тыын­наах хаалабыт дии? Кириип ордук уйан араҥаҕа киирэр саас­таах дьону сиир. Холобур, коронавирус кырдьаҕастарга ордук кутталлаах этэ, оттон кириип кырдьаҕастарга эрэ буолбакка, кыра оҕолорго эмиэ куттал­лаах. Сыл аайы ки­­риип аан дойду үрдүнэн 300-600 тыһыынча өссө да олох олоруохтаах дьону сиэртибэ оҥостон илдьэ барар. Ол иһин, сыл аайы вакцина­лааһын хампаанньата ыытыллар – бу тэрээһиҥҥэ нэһи­лиэнньэ ордук уйан араҥаларын булгуччу хаба сатыыллар. Кириип вируһунан көбүтүллэр ыарыы буолан, сыл аайы уларыйан кэлэр. Доруобуйа харыс­табылын аан дойдутааҕы тэрилтэтэ (ВОЗ) сыл аайы ханнык тииптээх штамм тарҕанарын таайан дойдуларга рекомендациялары ыытар. Сыл аайы вакциналааһын көдьүүһэ араас буолар, онон харыстыыр кыаҕа 70%-50% иһинэн буолар. Омос са­­наатахха, улахан көдьүүһэ суох курдук эрээри, бу сыыппаралар уонунан тыһыынча ыарахан ыарыыттан тыын­наах хаалбыт дьону көрдөрөллөр.

Оччоҕуна тымныыттан  харыстаммаппыт дуо?

Бу этиллибит барыта сөп буоллаҕына, тымныйыыттан сылаастык таҥнан харыстаныы суолтата суох дуо? Бу ыйытыыга хоруйдаары кэккэ чинчийиилэри өссө 20-с үйэ саҥатыгар оҥорбуттара. Ол курдук, “тымныы кэмҥэ атаҕы инчэтии ыарыыны чахчы көбүтэр” диэн санаа элбэх норуокка тарҕаммыт чахчыны тургутан көрбүттэр.

Бу чинчийиигэ 90 киһиттэн турар икки бөлөҕү талбыттар. Биир бөлөх кыттааччылара биэс күн устата 20-лии мүнүүтэ атахтарын тымныы ууга уган олорбуттар. Иккис бөлөх сы­­лаас атахтаах сылдьыбыт. Бастакы бөлөхтөн 13 киһи тымныйбыт. Иккис бөлөххө 5 киһи тымныйбыт.  Чинчийии дьэҥкэ көрдөрөр – атаҕы инчэтии сүрүн сылтах буолбатах эрээри, эт-сиин тастан кэлэр ыарыыга утарылаһар кыаҕы намтатыан сөп. Ол эбэтэр, харыстана, ичигэстик таҥна сылдьар оруннаах.