Тымныы туһунан билиибитин кэҥэтиэҕиҥ

Аан дойду саамай тымныы сиригэр олорор дьон буоларбыт быһыытынан, атын дойду олохтоохторо тымныы туһунан биллээҕимсийэллэрин, ардыгар сонньуйа, ардыгар кыйахана ылынабыт.

“Саха сирин тыала суох -50°С  кыраадыс тымныыта биһиги тыаллаах -20°С   кыраадыспытыгар тэҥнэһэр!” диэн дойҕоҕу бары кэриэтэ истибиппит буолуо. Ити курдук суруйууга “барахсан, хаһан уонна хайдах ону тэҥнээбиккиний?” диэн эҕэлээх хоруйу биэриэх санаа кэлэр. Ол эрэн… баҕар, ити кырдьык буолаарай? Тыал тымныыны күүһүрдэрин  бэркэ диэн билэбит. Төһө түргэн тыал төһө кыраадыһы эбэрин билбит киһи? Быһаарсан көрүөҕүҥ.

ТӨРҮТ ДОЙДУТУТТАН ТЭЙБИТ ЭБИСИЙЭЭНЭ

Биллэрин курдук, киһи аймах уопсай өбүгэтэ Африкаттан төрүттээх. Учуонайдар ааҕан таһаарбыттарынан, “хара континентан” тахсыы быһа холоон 200 тыһыынча сыл анараа өттүгэр буолбут. Ол аата, эволюция орто тэтимин ыллахха, ол кэмтэн дуона суох кэм ааспыт. Биология хараҕынан көрдөххө, биһиги билигин даҕаны тропическай айылҕаҕа үөскээбит, сылаас килиимэккэ анаммыт хамсыыр харамай буолабыт. Киһи Арктика айылҕатыгар анамматах көрүҥ. Оҕуруктаах өй, хойуу мэйии эрэ баар буолан, дьон таҥас таҥнар, дьиэ туттар буоланнар, сири сибиири бараабыттар, аан дойдуну биир гына тэнийбиттэр.

Киһи айылҕаттан айыллыбыт туругар (судургутук эттэххэ, кус сыгынньах турдаҕына) саамай сөптөөх температура +28°С. Бу кыраадыска киһи тириппэт даҕаны, тоҥмот даҕаны. Таҥаһа суох киһи +25°С  кыраа­дыстан саҕа­лаан тоҥон барар. Онон түҥ былыргы өбүгэлэрбит таҥас диэни хара маҥнайгыттан туһанар буолбут буолуох­таахтар. Саамай чараас таҥаһы кэппит киһи номнуо +5°С кыраадыс сөрүүнү бэрт өр кэмҥэ тулу­йуон сөп. Ол эрэн, бу чахчы эдэр, тот эр киһиэхэ сыһыан­наах. Оҕо, кырдьаҕас киһи, дьахтар, аччык киһи тымныыга ордук уйан. Онон сөптөөх таҥаһы таҥнааһын – тыыннаах, доруобай буолуу маҥнайгы усулуобуйата.

ТЫМНЫЫ УОННА ТЫАЛ ДЬҮӨРЭЛЭҺИИТЭ

Салгын хамсааһына тымныыны күүһүрдэрин эппитинэн-хааммытынан билэбит. Кэнники кэмҥэ күнү-дьыл кэтиир сулууспалар дьиҥнээх температураны кытта “ощущается как” диир буолбуттара. Бу көрдөрүүнү туспа формуланан ааҕан таһаараллар. Тыал-тымныы индексэ (ветро-холодовой индекс) этэринэн, 4–5 м/с түргэннээх тыал -29 °С кыраадыһы -44 °С курдук тымныыга кубулутар. Оттон 6–7 м/с түргэннээх силлиэ этиллибит температураны -66 °С тымныыга кубулутар. Ити курдук тымныыга бүрүллүбэтэх эт-сиин мүнүүтэ аҥаара иһигэр үлүйэр кыахтаах. Онон Саха сирин тымныытын “мыынар” табаарыстар оннук айылаах сымыйаччы буолумуохтарын сөп эбит.

Саха сирин үрдүгэр кыһын аайы Сибиир антициклона бүрүүкүүр, ол иһин ортотунан тыала суох күн-дьыл турар. Ол эрэн, Дьокуускай курдук улахан куорат туспа, бэйэтэ тыал оҥорор кыахтаах – ортотугар сы­­лаас оҥоруута ордук күүстээх буолан салгын хамсааһына үөскүүр, элбэх этээстээх дьиэлэр “очуостара” ити хамсааһыны күүһүрдэн биэрэллэр.

Тоҕо тыал тымныыны күүһүрдэрий? Киһи этэ-сиинэ тохтоло суох сылааһы оҥорор буолан өр кэмҥэ сөрүүнү тулу­йабыт. Тыал оҥорор сылааспытын үрэн кэбиһэр, киһи этэ-­сиинэ сылааһы оҥорууну улаатыннарар дьоҕура сүүйтэрэн барар. Ордук түргэнник аһаҕас эт-сиин тоҥор – иэдэс, мурун, кулгаах. Чараас, хаанынан хааччыйыы тутах сирдэрэ – тарбахтар иккис уочарат бөһү­йэн бараллар. Ол иһин тыал­лаах дойду олохтоохторо кухлянка курдук бүтэй, тыалтан харыстыыр таҥастаахтар.    

ҮЛҮЙҮҮ

Кыра эрдэххэ бэрт элбэхтэ “Хаарчаана уураабыт” иэдэс­тэрдээх сылдьар буолуллара. Кыра киһи тымныы дьайыытыгар быдан түргэнник ылларар, ону орой-мэник уолаттар билбэккэ да хаалаллар. Үлүйүү томороон тымныыга эрэ тахсыбат, күүстээх тыалга өр турдахха,  0°С да кы­­раадыска үлүйүөххэ сөп.

Тымныыга киһи килиэккэлэрин кислородунан хааччыйыы уларыйар. Сылааһы тутар сыалтан тириини хаанынан хааччы­йар кыра тымырдар кыччыыллар, килиэккэлэр “аччыктаан” өлөн бараллар. Доруобай киһи кыра тымныыга үлүйбэт, ол эрэн, аччык эбэтэ ыалдьа сылдьар киһи дөбөҥнүк үлүйүөн сөп.

Күүстээх үлүйүү түмүгүнэн тас килиэккэлэр мууһураллар, онон үлүйбүт иэдэстэри имитэн,  хаарынан сотон сылытыы төрүт сыыһа. Сойбут килиэк­кэлэр мускуйууттан өссө түргэнник өлөллөр. Сылааска киллэрэн, сыанан оҕунуохтаан эмтиир быдан көдьүүстээх.

ТОҤУУ ТҮҺҮМЭХТЭРЭ

Кутталлаах тоҥуу сибикитэ киһи ис сылааһа 35 °С кыраадыстан аллараа түстэҕинэ биллэр. Бу түгэҥҥэ эт-сиин тириини сылытар биир ньыматынан титирэстээһин буолар. Кыра быччыҥнар салыбыраан сылааһы көбүтэллэр, ону титирэстээһин быһыытынан ылынабыт. Сылаас сири булбатахха, сотору кэминэн киһи мөдөөт буолан барар, толкуйдуур дьоҕура мөлтүүр. Тиһэх сибики ордук кутталлаах, тоҥмут киһи сыыһа быһаарыныылары ылан балаһыанньатын уустугурдар.    

Ис сылаас  32 °С кыраадыстан намтаатаҕына, киһи титирэстээн бүтэр – бу эт-сиин мунньуллубут уоҕа бүтэн, эниэргийэни харыс­тыыр турукка киирбитин сибикитэ. Ол эрэн, тастан көмө кэлбэтэҕинэ, маннык турукка киирбит киһи дьылҕата бөрүкүтэ суох. Өрүһүйүү бу кэмҥэ кэллэҕинэ, киһи доруобуйатыгар улахан охсуута суох үтүөрүөн сөп.

Эт-сиин 30°С кыраадыска диэри сойдоҕуна киһи өйүн сүтэрэр, уҥан охтор. Сүрэҕин тэбиитэ бытаарар, мүнүүтэҕэ 1-2 эҕирийии оҥорон тыынар, тас тириитэ олоччу кубарыйар, өлбүккэ майгынныыр буолар. Ол эрэн, маннык турукка сытар киһини өрүһүйүү түбэлтэлэрэ бааллар.

28 °С кыраадыска диэри сойбут киһи өссө да тыыннаах эрээри, өрүттэр кыаҕа суоҕун кэ­­риэтэ. 20 °С сойуу кэниттэн киһи сүрэҕин тэбиитэ тохтуур…

Ол эрэн, олоххо араас дьиктилэр буолааччылар. 1999 сыл ыам ыйыгар Швецияҕа Анна Богенхольм диэн 29 саастаах дьахтар хайыһардыы сылдьан хайа үрүйэтигэр охтон түспүт. Өрүһүйээччилэр кинини 80 мүнүүтэ ааспытын кэнниттэн хостообуттар, ити кэмҥэ дьахтар этэ-сиинэ 13,7 °С кыраадыска тиийэ сойбутун бигэргэппиттэр. Быраастар Анна тыынан барбытыгар бэйэлэрэ соһуйбуттар. Сыл аҥаарынан ыарыһах доруобуйата толору чөлүгэр түспүт.  

ТҮМҮККЭ

Биирдэ, Таиланд курдук ку­­йаас дойдуга сынньана тиийэн баран түүнү быһа тоҥон аанньа утуйбатах түгэннээхпин. Хайаларга чэй плантацияларын көрө тиийбиппит, ол түүн “өтөрүнэн буолбатах тымныы түһэр, сэрэниҥ!” диэн биллэрии кэлбит үһү. Дьиҥэр, ол түүн салгын +6°С кыраадыска диэри сойбут этэ, тыалтан эрэ хаххалыыр, оттуллубат дьиэҕэ икки суорҕанынан эрэ үллүнэн тыыннаах хаалбытым.

Мин курдук сылаас дойдуларга тиийэн бабыгырыы тоҥмут саха элбэх. Дьиэ оттор диэни билбэт норуоттар сылааһынан хааччыныы диэн тугун билбэт буоллахтара. Онон саамай сы­­лааһы сөбүлүүр дьон Африка олохтоохторо буолбатахтар, биһиги буолабыт. Сөптөөхтүк таҥнан, дьиэни оттон, киһи-хара буола сырыттахпыт.