Түмсүүлээх буолуубут – бигэ тирэхпит

Аҕа дойду Улуу сэриитэ Кыайыы өрөгөйүнэн түмүктэммитэ 80 сыла буолла. Бу кыайыы, устуоруйа кэрэһилииринэн, аан дойду үрдүнэн улахан оруолламмыта.

Сэбиэскэй Сойуус Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыыта бүттүүн киһи аймаҕы Германия гитлеровскай халабырдьыттарыттан быыһаабыта — фацистыы санаалаах дойдулартан, кинилэр саҥа сири-уоту күүс өттүнэн өттөйөн ылыыларыттан, социалистическай өрөспүүбүлүкэлэри урусхаллааһыннарыттан, ССРС норуоттарын суох оҥорууттан уонна аан дойду үгүс норуоттарын кулут оҥостууттан…

Улуу Кыайыы биһиги дойдубутугар улахан сыранан-сылбанан кэлбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ССРС өлбүттэринэн уонна сураҕа суох сүппүттэринэн барыта 27 мөлүйүөн кэриҥэ киһини сүтэрбитэ. Сэбиэскэй Сойуус бары өрөспүүбүлүкэлэрэ ыарахан сүтүктэммиттэрэ.

Саха сирэ эмиэ улахан сүтүктэммитэ

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха АССР-тан Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр 62509 киһи, ол иһигэр 418 дьахтар ыҥырыллыбыта. 26129 киһи фроҥҥа өлбүтэ, сэрииттэн 22767 киһи эрэ дойдутугар эргиллибитэ. Ону тэҥэ, 13 тыһ. кэриҥэ киһи сураҕа суох сүппүт эбэтэр ССРС атын уобаластарыгар хаалбыт.

Саха буойуннара бары байыаннай чаастарга, бары фроҥҥа, ол иһигэр Москва анныгар, Сталинградка, Курскай Тоҕойугар дьоруойдуу сэриилэспиттэрэ. Ону тэҥэ, Украинаны, Белоруссияны, Прибалтиканы, Илин Европаны, Азияны фашистартан босхолообуттара. Берлини ылыыга сэбиэскэй сэриилэри кытта күүстээх кыттыыны ылбыттара.

Саха АССР бастакы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара

Ол кэмҥэ 1938 сыллаахха тэриллибит Саха АССР бастакы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара ураты оруолу оонньообуттара. Кинилэр сэрии сылларыгар итиэннэ сэрии кэннинээҕи урусхалланыыга фронт өйөбүлүгэр уонна дойдуну чөлүгэр түһэриигэ туһуламмыт эппиэттээх быһаарыылары ылыммыттара.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сиэссийэлэрэ сылга биирдэ ыытыллаллара эрээри, үлэ биир да күн тохтообото. Дьокутааттар болҕомтолорун киинигэр фроҥҥа көмөлөһүү, Ийэ дойдуларын көмүскээччилэр дьиэ кэргэннэрин өйөөһүн, сэрии кыттыылаахтарын үлэҕэ туруоруу, байыаннай сулууспалаахтар дьиэ кэргэттэригэр босуобуйалары, биэнсийэни анааһын боппуруостара тураллара. Сиэссийэлэргэ боппуруостары дьүүллэһиигэ оройуоннар салайааччылара, производство бастыҥнара көхтөөхтүк кытталлара.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ С. П. Сидорова “Барыта фронт, барыта Кыайыы туһугар!” патриотическай хамсааһыны сүрүннээбитэ. Кини фашизмы утары миитиннэргэ туһаайыылара, периодическай таһаарыыларга ыстатыйалара, дьону кытта көрсүһүүлэрэ фроҥҥа көмөлөһүүгэ күүһү түмүүгэ туһуламмыттара.

Саха АССР бастакы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин 10 дьокутаата фроҥҥа ыҥырыллыбыта уонна баҕа өттүнэн барбыта: Н. С. Горохов, С. С. Егоров, В. А. Молчанов, А. И. Новгородов, Л. Н. Павлов, К. М. Романов, Х. Ф. Унаров, Г. А. Тахватуллин, Н. И. Тебетеев, Г. П. Третьяков. Кыргыһыы уоттаах хонууларыгар олохторун толук уурбут өрөспүүбүлүкэ дьокутааттара: батальоннай хамыһаар Николай Семенович Горохов, рота хамандыырын политчааска солбуйааччы, капитан Константин Матвеевич Романов уонна рядовой Лев Николаевич Павлов.

Саха АССР араас ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин 100 дьокутаата Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарынан буолаллар. Кинилэртэн 87 дьокутаат сэрии кэнниттэн талыллыбыттара. Сэрии кыттыылаахтарын ортолоругар — Саха сирин биллиилээх суруйааччылара Софрон Данилов, Серафим Кулачиков‑Эллэй, Сергей Васильев‑Борогонскай, Юрий Шамшурин. Биһиги кинилэр сырдык өйдөбүллэрин кэриэстиибит.

Дьокутааттар инники кирбиигэ байыастарга наада буолар аһылык бородуукталарын итиэннэ ичигэс таҥаһы тириэрдибит үс дэлэгээссийэни салайбыттара. БСК (б)Б Саха сиринээҕи обкуомун 1942 сыл кулун тутар 3 күнүнээҕи Саха АССР дэлэгээссийэтин Арҕаа фроҥҥа ыытар туһунан уурааҕар олоҕуран, Саха АССР бастакы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М. Д. Нартахова БСК (б)Б Дьокуускай куораттааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ В. Г. Имуллины, БСК (б)Б Алдан оройуонунааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ З. Ф. Бережнойу кытары Саха сирин үлэһиттэрин ааттарыттан 20 богуон аһылыгы тириэрдибиттэрэ: 15 т кондитерскай оҥоһуктары, 29 т ыыһаммыты, 33,5 т мокоруону, о. д.а. Кыһыл Аармыйа байыастара аһы-үөлү, бэлэхтэри 1 Маайы көрсө туппуттара.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ П. В. Аммосов салалтатынан иккис дэлэгээссийэ 1942 сыллаахха фроҥҥа 13 богуон аһылык бородуукталарын, ичигэс таҥаһы тириэрдибитэ: 40 т саахары, 10 т табааҕы, 6 т ынах арыытын,
6 т мас арыытын, 26 т куруппаны уонна ирииһи, 15,5 т кондитерскай оҥоһуктары, итини сэргэ 34,5 т мыыланы, атын табаардары.

1‑кы Украинскай фроҥҥа байыастарга анаан 2 эшелон бэлэхтэри тириэрдибит 3‑с дэлэгээссийэ састаабыгар
Саха АССР 1‑кы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, бэйиэт С. С. Васильев‑Борогонскай уонна Саха АССР 2‑с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, драматург-суруйааччы Д. К. Сивцев‑Суорун Омоллоон киирбиттэрэ.

Байыаннай дьайыы саҕаламмыт бастакы күннэриттэн

Бүгүн СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) 80 сыл анараа өттүгэр курдук, сэрии уонна тыыл бэтэрээннэригэр бары өттүнэн өйөбүлү оҥорорго күннэтэ сыралаах үлэни оҥорор. Байыаннай дьайыы саҕаламмыт бастакы күннэриттэн Ил Түмэн байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын өйүүр үлэҕэ кыттыспыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ байыаннай дьайыы сиригэр Саха сирин тирэх пууннара үлэлииллэр, олор Арассыыйа Сэбилэниилээх Күүстэрин материальнай-техническэй өттүнэн хааччыйаллар.

Ил Түмэн 2022 сылтан Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэ Кировскай куоратыгар, оттон 2024 сылтан Докучаевскай куоратыгар быһаччы өйөбүлү оҥорор. Өрөспүүбүлүкэ Парламенын салалтата эмсэҕэлээбит нэһилиэнньэлээх пууннарга уонна инники күөҥҥэ сылдьар саллааттарга материальнай көмө тиэрдиитин өрүү хонтуруоллуур.

Биһиги хотойдорбут

2023 сыллаахха РФ Бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан байыаннай эбээһинэһин толорууга хорсун уонна дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүтүн иһин Александр Гаврильевич Колесовка Арассыыйа Дьоруойа аат иҥэриллибитэ. 2023 сыл балаҕан ыйыгар кини Ил Түмэн дьокутаатынан талыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ сэттис ыҥырыытыгар норуот дьокутаатынан «Эр санаа» уордьан кавалера, «БАРС‑2» штурмовой батальон хамандыыра Василий Иванович Егоров буолбута. 2022 сыл балаҕан ыйыгар өрөспүүбүлүкэ VI ыҥырыытын саамай эдэр норуот дьокутаата Мичил Николаев мобилизацияламмыта. Кини 2023 сыллаахха «Хорсун быһыы иһин» 2‑с истиэпэннээх мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Бүгүн Арассыыйа уонна атын даҕаны дойдулар…

Бүгүн Арассыыйа уонна атын даҕаны дойдулар бэлиэ түгэни — Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтииллэр. Ол ССРС норуоттарын тэҥэ суох хорсун быһыыларын, сомоҕолоһууларын уонна түмсүүлэрин көмөтүнэн эрэ ситиһиллибитэ, ону Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин РФ Федеральнай Мунньаҕар 2024 сыллаахха ыыппыт Ыҥырыытыгар бэлиэтээбитэ: «Биһиги саллааттарбыт уонна эписиэрдэрбит — хстианнар уонна мусульманнар, буддистар уонна иудаизмы тутуһааччылар, араас омуктар, култууралар, эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ — дьиҥ дьыалаҕа, Арассыыйа үйэлээх түмсүүтэ уонна сомоҕолоһуута — бу ким да кыайбат сөҕүмэр күүһэ буоларын дакаастаатылар. Бары бииргэ, сарын сарыннарыттан өйөһөн кинилэр Ийэ дойду туһугар охсуһаллар».

80 сыллааҕыта курдук, биһиги норуоппут духуобунаһын, кырдьыгын, сиэрин-майгытын сүнньүн көмүскүүргэ, Ийэ дойду суверенитетын уонна чиэһин өрө тутан, аан дойдуну баһылыыр, араас омук көҥүлүн күөмчүлүүр идеяларын утары турунна.

Историческай өйү-санааны булкуйуу, дьиҥ кырдьыгы токурутуу, ааспыты аахайбат, аахсыбат буолуу табыллыбат, онон Ил Түмэн иһинэн ыччаты кытта элбэх үлэ ыытыллар: дьокутааттар оскуола оҕолорун, устудьуоннары кытта көрсүһүүлэри өрүү ыыталлар.

Бүгүн биһиги кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу өлбүт, сэрииттэн эргиллэн кэлэн саҥа олоҕу тутуспут, үлэ фронугар эрэллээх тыылы хааччыйбыт дьоҥҥо барыларыгар төбөбүтүн төҥкөтөн, кинилэр үтүө ааттарыгар сүгүрүйэбит.

Алексей Еремеев, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлэ.