Түҥ өрүс (эссе)

Киһиэхэ биир тосхойор дьол —  айан уонна саҥаны арыйыы. Саҥаттан саҥа сирдэри, көрбөтөх, ардыгар маннык баара буолуо диэн сэрэйбэтэх да түөлбэлэргин, атын айылҕаны, эмискэ чугас буолан хаалбыт билсиспит саҥа дьоннору, дьылҕалары, үөрэр-хомойор дууһалары.

Миэхэ төрөөбүт Сахам сиригэр саҥа сирдэри бииртэн биир арыйарга күлүүһүнэн уус-уран тыл, дойдум уруккутун — былыргытын кэрэхсээһин уонна хаһан эрэ олохпор көрсөн ааспыт доҕотторум буолаллар. Бу дойду туох төрүччүлээҕий, билэр дьонум, доҕотторум туохтан маннык ураты сиэрдээхтэрий-майгылаахтарый, дьоҥҥо, олоххо сыһыаннаахтарый диэн, ону билэ сатааһын тоҕо эрэ өйбөр-санаабар олоҕуран хаалбыт.

Саха сирэ 36 улуустан  турар диэн буолар, бары биир сахаларбыт дэнэбит, ол эрээри дириҥник хасыһан көрдөххө, атын-атын лоскуйдартан, атын-атын дьылҕалартан тигиллибит кыбытык көбүөр эбэтэр саха мындыр дьахтара  өрөн-тигэн таһаарбыт сөрүө курдук көрөбүн. Хаһан эрэ биир улахан профессорга, археологка тиийэ сылдьыбыппар эн норуотуҥ туһунан кырдьыгы билиэххин баҕарар буоллаххына, саханы аҕа уустарынан хаһыс диэбитин билигин да умнубаппын, өйдүүбүн.

Хайа баҕарар түөлбэ, нэһилиэк, улуус дойдутун уус-уран тылынан туойбут, хоһуйбут, дьонун уобарас гынан көрдөрбүт суруйааччылардаах, айар-тутар дьоннордоох, үлэлэринэн, хорсун быһыыларынан биллибит дьоруой дьоннордоох, бэйэтэ ураты кэпсээннээх-ипсээннээх, ырыалаах-тойуктаах.

Бүлүү Иван Гоголев-Кындыл Уйбаан төрөөбүт, айбыт-туппут сирэ, “Хара кыталык” абылаҥнаах уобарастара хаһан эрэ бу сиргэ киһи, дьылҕа буолан олорон аастахтара. Ону таһынан Николай Якутскай “Төлкөтүн” сюжеттара эмиэ бүлүүлэр. Каратаев баай, кини кэрэ кыыһа Маайыс дьадаҥы уолу таптаан, баайтан тапталы ордорон, умнуллубат дьылҕаламмыта, онтон ситимнээн суруйааччы оччотооҕу саха олоҕун, дьылҕатын түөрэ тутан көрдөрбүтэ бүгүн биһиги классикабыт буолар. Ити син биир Эрилик Эристиин “Маарыкчаан ыччаттара”, “Кэриэс туолуута” арамааннарыгар Чурапчы тыына, Амма Аччыгыйын “Сааскы кэмигэр” Таатта, Чычымах, Дьохсоҕон сирэ-уота, дьоно-сэргэтэ тыыннаах курдук хараххар көстөн кэлэллэрин курдук, Бүлүү дойдута, кута-сүрэ сурук буолан тиһиллэр, уобарас, өй-санаа, тыл-өс буолан салгыҥҥа ыйанар.

Саха тыла, саха санаата, саха олоҕо баарын тухары суруйааччы бүппэт. Бэйэлэрин кэмнэрин, көлүөнэлэрин кэпсиир дьоннор баар буолан иһэллэр. Ол курдук биһиги кэмҥэ эмискэ Үгүлээттэн төрүттээх Сэмэн Маайыһап «Ийэм кэпсиир» диэн сэһэни суруйан аар айылҕаттан үөскээн тахсыбыт ураты тылынан-өһүнэн, ийэ, саха киһитин  дьылҕатын сэһэргиир уйаҕас кутунан, киһиэхэ, дьоҥҥо киһилии сыһыаны арыйарынан тылбыт, дьиҥнээх литературабыт билигин да баар эбит диэн итэҕэли үөскэттэ. Мин устудьуон эрдэхтэн билэр табаарыһым Андрей Яковлев-Өндөрөй Чуос булт, айылҕа, итэҕэл туһунан бэртээхэй уус-уран айымньылары таһаартаата. Итинник барыта сыккыс уу курдук утахтарынан мунньуллан угуйар-ыҥырар сулуска кубулуйар. Ама итиннэ сылдьыбатахпына хайдах бэйэбин убаастаныахпыный диэбит курдук. Барбатаҕына, көрбөтөҕүнэ, билсибэтэҕинэ киһи бэйэтигэр туох эрэ итэҕэстээх курдук буолар.

Мин Үгүлээккэ бара сатаабытым ыраатта. Дьиҥэр, кыһыҥҥы суолунан дөбөҥнүк хайа баҕарар тиийиэхпин сөп этэ. Ол эрээри мин кыһын хаарынан бүрүллэн турар айылҕаны, дэриэбинэни буолбакка сайын тиллэн, көҕөрөн турар айылҕатын, көҥүллүк тыына, сүүрүгүрэ сытар үрэхтэрин, харахтарын киэҥник арыйбыт киэҥ, мэндээр күөллэрин, ыраахха диэри тайаан сытар бадарааннаах, дулҕалаах маардарын күрүөхпүн баҕарарым. Түҥ өрүһү, киэҥ киэлитин, дохсун сүүрүгүн, дьэҥкир таастаах кытылларын сайыҥҥытын буолбакка, хаар анныгар сытарын көрдөхпүнэ дьиҥнээҕин буолбакка, ханнык эрэ музейга экспонат күлүгүн көрбүт курдук сананыам этэ. Кыһыны утары туох да мөкү санаам суох. Ол эрээри кини биһиги айылҕабыт сайыҥҥы кэрэтин кистиир, саһыарар.

Доҕорум  Өндөрөй бөрүөтүн сытыыланар

Былырыын бастакы бара сатааһыммар Үгүлээккэ сатаан тиийбэтэҕим. Такси, мотуор сырыыта моһуоктаах, нэдиэлэҕэ биирдэ кэллэҕинэ кэлэр, кэлбэтэҕинэ кэлбэт, онтон үөһэнэн, сиринэн сырыы суох этэ. Ол да буоллар кэмсиммэтэҕим. Бүлүү куоратыгар суруйааччы доҕорбор Чуос Өндөрөйгө хонон, Бүлүү эбэни, музейы көрөн, түүнү быһа кэпсэтэн эргиллибитим.  Төһө да тиийбэтэрбин кини Үгүлээт «амтанын» биллэрбитэ. Өндөрөй бэйэтэ ити эргин Чимирдикээн харыстанар сиргэ егеринэн, экологынан үлэлиир, байанайдаах булчут бэрдэ буолан Түҥ өрүс булдун — тайах, анды этинэн, Бүлүү эмис соботунан тото-хана күндүлээбитэ уонна саамай кылаабынайа – саҥа суруйууларын көрдөрбүтэ.

Андрей Яковлевтыын 80-с сылларга Сэргэлээххэ билсибиппит. Мин үрдүкү, кини алын, оччотооҕуга аатырбыт саха тылын Аан дойдуга чороҥ соҕотох кафедратыгар — саха салаатыгар үөрэммиппит. Онно кини талааннааҕа биллибитэ. Бүтэрээт «Үөн» диэн кэпсээнэ “Суол тоҕойугар” диэн эдэр суруйааччылар хомуурунньуктарыгар бэчээттэммитэ, онтон «Веол сулус угуйар” диэн үтүө санаалаах эдэр кыыс хаайыылаах уолу кытта суруйсууларын туһунан романтическай айымньыта «Эдэр коммунистка” үс нүөмэринэн субуруччу бэчээттэнэн саха ааҕааччытын долгуппута. Ол кэнниттэн 90-с сыллар кэлбиттэрэ. Биллэрин курдук, ити киһи суруйуунан, айымньынан дьарыктанар кэмнэрэ буолбатах этилэр. Хас биирдии киһи хайдах эмэ тыыннаах хаалбыт, дьиэ кэргэммин, дьоннорбун аччыктаппатах киһи диэн өрө мөхсөр кэмнэрэ этилэр. Литература диэн тыл умнуллубута. Ити өртүнэн биһиги бэйэбитин сүтэриллибит (потерянное поколение) көлүөнэ дэниэхпитин сөп курдук. Саамай суруйуохтаах, үлэлиэхтээх хаарыаннаахай саастарбыт олох иһин охсуһууга суураллыбыттара.

Өндөрөй билигин аһыллан суруйан, үлэлээн эрэрэ үөрдэр. Соторутааҕыта кини “Айар” кинигэ кыһатыгар “Үүтээн кэпсээннэрэ” диэн бэртээхэй кинигэтин доҕотторо, биир дойдулаахтара, ааҕааччылара буолан мустан биһирэмнээтибит. Дойдутун сиринэн-уотунан, киэҥ сиринэн тайаан сылдьыбыт, тоҥмут-хаппыт муудараһын билбит киһи булт, айылҕа тематын сөбүлээн суруйар. Онуоха эбии ыччакка аналлаах арамаан суруйарга бөрүөтүн сытыылыы сылдьар.

Ийэ тыл,  ийэ өй-санаа  чөл  сирэ

Мин Бүлүүгэ сылдьыбатах киһи буолбатах этим. Ол гынан быйылгы силбик, ардахтаах сайын «УАЗ”-ик таксига олорон Бүлүү эбэҕэ киирэн парому чаас аҥара кэтэһэн анараа кытылга тахсан олох атын эйгэҕэ тиийиэм, өйдөбүллэргэ кыттыһыам дии санаабатаҕым. Биир улуус гынан баран, икки тус-туспа култуура, бу Корея соҕуруу, ити Корея хоту диэбит курдук. Бүгүн манна ардах түһэр, Бүлүү уҥуор күннээх. Манна халлаан ыраас, антах хаардаах диэбит курдук. Айылҕата да атын. Сайын түүнэ сырдык, ыйа чугас. Киһи тулуйбат бырдахтаах. Тыла-өһө чөл.  Итини мин суол-иис суоҕунан быһаарабын. Цивилизация сабыылаах буоллаҕына ийэ тыл,  ийэ өй-санаа, ийэ итэҕэл хаппахчыланан хаалар. Оччоҕо Уйбаан Кындыл, Сэмэн Маайыһап курдук дьиҥнээх суруйааччылар тахсаллар. Айылҕаттан үөскээн тахсыбыт дьон. Интернет, телефон, айфон биһигини төрүт тылбытыттан тэйитэллэр. Онтон саамай кылаабынайа — биһиги дууһабытын алдьаталлар. Киһи киһиттэн тэйэр, арахсар, айылҕаттан ылыллыбыт өйдөбүллэр ырааталлар.

Нөҥүө кытылга тиксээт массыыналар күнү өрүһүспүт курдук күөрэ-лаҥкы түһэн иннилэрин диэки дьүккүстүлэр. I Күүлэт, Тылгыны, II Күүлэт, Үгүлээт, III Күүлэт Өлөөнү кытта ыксалаһа сытар уһук нэһилиэктэр. Айаннаан истэххэ ото-маһа олус хойуу, хатыҥнара үрдүктэр, харыйа, тэтиҥ, тиит, бэс таптаан үүнэллэр эбит. Ол быыһыгар нэлэһийбит маардар, улахан күөллэр элэҥнээн ааһаллар.

Тукулаан диэни дьэ көрдүм. Кумах муората.  “Кумах ойуур быыһынан көһөр, айанныыр,”— диэн кэпсиир аргыһым Макар Маайыһап. Кэбээйигэ диэри барыта маннык, аһаҕас сирдэринэн Сахара, Каракум курдук кумах куйаарга кубулуйар. Кумах айанныырга  үчүгэйэ диэн ардахха бадараан буолбат, ол гынан баран сэрэхтээх, кытаанах, үктэлэ суох, массыына батылыннаҕына аллараа оборон илдьэ бара турар. Тукулаан диэн эбэҥкилии “кумах куйаар”  диэн эбит.

I Күүлэккэ чугаһыырбыт саҕана от-мас аччаан, иринньэҥ, хачаайы, сэдэх, хотугулуу айылҕаҕа кубулуйан барда. Күүлэти ааһан Үгүлээт суолун ортолуурбутугар түүн үөһэ буолла. Халлаан борук-сорук. Тулабыт барыта сиик. Үөһэттэн тохтообокко ардах ньыккырыыр, аллараа суолбут чаллырҕас уу, бадараан. Маннык Саха сирин ыарахан суолларыгар абырал буолбут «УАЗ”-ик дьиҥнээх “саха куттаах” массыына халтараан суолга ыарырҕатан кыыһырбыттыы тыаһын улаатыннаран кыычыгырыы-кыычыгырыы дьүккүйэр.

Тула өртүбүт аар айылҕа. Ыраахха диэри нэлэһийэр туундара, маар. Атына – бытана үүммүт хаппыт тииттэр, титириктэр. Киҥкиниир үрдүк киэҥ халлаан, улуутуйар улахан куйаар. Бу иитэ-саҕата суох улуукан айылҕаҕа киһи диэн бытааһах, кини ханнык да кыылтан-сүөлтэн, үөнтэн-көйүүртэн атына суох, киһи диэн бу аан дойдуга соҕотох, бэйэтэ кыахтаах, дьоҕурдаах, олоххо тардыһыылаах, түөһүгэр сылаас сүрэхтээх, дууһатыгар үтүө майгылаах, кутугар-сүрүгэр аһыныгас ыралаах буоллаҕына өрүһүнүө, суох да — суох диэн түүҥҥү аар айылҕа дьиппинийэн турар.

Саха ийэ туһунан хаһан да суруллубатах чулуу айымньыта

Ити курдук сиринэн, тукулаанынан, маарынан уонтан тахса чаас айаннаан түүн 2  чаас саҕана Үгүлээккэ  тиийбиппит Сэмэн утуйбакка кэтэһэн олорор эбит. Дьиэтигэр киирбиппитигэр уһун синньигэс уҥуохтаах, үөһэ уоһугар тор бытыктаах ис киирбэх эдэр киһи миигин көрөн “мичик” гынна.

Сарсыарда буолла. Туох ыалга кэлбиппин өссө да билэ иликпин. Балачча кэтэспитим кэннэ Сэмэн ийэтин Аананы көлүөһэлээх кэлээскэнэн анньан таһааран остуолга олордон, аһын тардан миискэлээх ууттан илиитин, сирэйин сууйан  баран кулгааҕар үрүҥ көмүс сарбынньахтаах ытарҕаларын кэтэрдэн кэбиспитигэр  “һык” гына түстүм. Улахан айымньылар  улуу тапталтан эрэ үөскүүр кыахтаахтар эбит дии санаатым. Ийэҕэ. Хаан аймахха. Норуокка. Айылҕаҕа…Уонна өссө биир санаа төбөбөр көтөн түстэ. Хаһан эрэ аахпыттаахпын, биһиги биир уруулуу киһибит — киргиз аатырбыт суруйааччыта Чингиз Айтматов «Джамиля” диэн сэһэнин тылбаастаабыттарыгар француз суруйааччыта ааҕан баран : «Бу аан дойду таптал туһунан бастыҥ сэһэнэ” диэн саҥа аллайбытын курдук  «Ийэм кэпсиир”  сэһэни саха ийэ туһунан хаһан да суруйбатах чулуу айымньыта диэхпин баҕарбытым. Ол-бу литературнай албастары туттубакка да эрэ ийэтин олоҕун ымпыктаан-чымпыктаан суруйбута бүтүн саха олоҕун туһунан улахан айымньы буолан тахсыбыт. Итиннэ ааҕааччыга бэрт буола сатааһын, омуннааһын, күүркэтии суох. Барыта дьиҥнээх. Киһи диэн оннук улахан, эн кини туһунан олоҕун, дьылҕатын сахалыы тылынан тугу да көтүппэккэ суруйдаххына – бэйэтинэн улуу айымньы диэн.

Өбүгэбит эбэҥки этэ

Үгүлээт 500 нэһилиэнньэлээх кыра, дьоҕус нэһилиэк. Дьоно булдунан, айылҕанан олороллорун хас биирдии тэлгэһэ иһигэр “Буран” снегоход, квадроцикл турарыттан сэрэйиэххэ сөп. Ол аата бу дьон дьиҥнээх тайҕа  хаһаайыттара, ханнык да ыраахха, мууска-хаарга, киһи-сүөһү сылдьыбат маардарыгар, соболоох күөллэригэр, оттоох ходуһаларыгар  иҥнибэккэ тиийиэхтэрин сөп. Улуус үрдүнэн саамай элбэх  “Бурааннах” бөһүөлэк. Үгүлээттэр “Эбэҥки национальнай нэһилиэк” диэн ааты туруорсубуттара ыраатта. Өбүгэбит эбэҥки этэ, бу ааты ыллахпытына айахпытын булдунан ииттинэрбитигэр, уонна саамай кылаабынайа сирбит баайыгар дураһыйааччылар  дойдубутун күөдэл оҥороллоруттан, үрэхтэрбитин, күөллэрбитин киртитэллэриттэн юридическай өртүнэн көмүскэнэр кыахтаахпыт диэн  бэйэлэрин истэригэр референдум ыыппыттарыгар 92 бырыһыан киһи сөбүлэҥнэрин биэрбиттэр.

2015 сыллааххха  Москубаҕа Государственнай национальнай архыыпка ыйытык ыыппыттар. Үгүлээт саҕаланыыта хайдах этэй диэн. Үс сыл буолан баран почтанан сурук кэлбит. 1634 сыллаахха аан бастаан Енисей острогуттан Бүлүү өрүһүнэн 13 киһилээх хаһаактар этэрээттэрэ кэлэр. “По реке Тюня” диэн. Ыраахтааҕы Михаил Федоровичка Посник Иванов уонна Анисим Микитин хайдах манна кэлэн үгүлээттэри булбуттарын, кыргыспыттарын туһунан челобитнай суруйбуттар. Балыгынан балысхан баай өрүс диэн.  Гориуль диэн кинээстээхтэр, бастаан тыл-тылларыгар киирсибэтэхтэр, кыргыһан биэс киһини өлөрдүбүт, биһигиттэн бачча киһи бааһырда диэн. Хаһаахтар  кыргыһыыга Гориуль кинээс уолун Килтюганы аманат ылбыттар.

Кыһыны быһа сыппыттар, остуруок туттан. Ол кэмнээҕи каартаны көрдөххө фуглядцы диэн, хоту өртө билиҥҥи сиринэн, онтон соҕуруу өттө Бүлүү куоратынан, Чыбыыда үрэххэ диэри барыта Үгүлээт сирэ эбит. Бүлүү өрүс көстөр, Түҥ өрүс көстөр. Анараа өттө Шологон диэн, Үөһээ Бүлүү өртө. Онон ханан көрсүбүттэрэ чуолкай биллибэт. 1636 сыллаахха 16 хаһаах өлө сытарын булбуттар. Тыллгыны диэки ох маска дьөлө киирэн турара баар, онон хабыр кыргыһыы кырдьык, барбыт быһыылаах.

Кулун тутар 2 күнүгэр тыл тылга киирсэннэр эйэлэһии буолбут. Гориуль кинээс уолун өлөртөрүмээри бэринэр. Дьаһаах төлүүр. Онно сурулларынан хаһаахтар кинээһи киллэрэн үчүгэйдик аһаппыттар-сиэппиттэр уонна биһиги «царские дары» биэрэн ыыттыбыт, онтон тоҥустар 90 киис тириитин уонна саамай кылаабынайа киис саҕынньах биэрдилэр диэн. Ол аата сыалай киис саҕынньаҕы тигэр буоллахтарына, сайдыы, цивилизация баар дойдута буоллаҕа дии. Онон официально  фугляцкай  тоҥус бииһин тэриллибит кэминэн 1634 сылы ааттыаххытын сөп диэн архыып үлэһиттэрэ хоруй биэрбиттэр. Ити кэмҥэ “фугляцкий тунгуский род” диэн сурукка киирбит. Онон үгүлээттэр Бүлүү улууһугар бастакы дьон буолан хаалбыттар.

Өлөөн хоһууна манан сүүрэн ааспыта буолуо дуо?..

Түҥ өрүс тыһыынчаттан тахса биэрэстэ усталаах Бүлүү хаҥас салаата. Саха сирин саамай ыраас, кэрэ өрүһэ. Ньыыкан уонна Бодул кырдьаҕастар Түҥ өрүскэ Тылгыны уонна Күүлэт икки ардыгар, ол арыыларга эмтииллэр эбит дьону. Ол иһин Түҥ өрүс Тылгыны диэки өртүгэр сайын дьон балаакканан кэлэн сыталлар. Ньыыкан эмтээх оту ити диэкиттэн хомуйар эбит. Ол иһин биир дойдулааҕа, үтүөлээх артыыс Дьарааһын Баһылайап Ньыыкан сылдьар сирэ диэн балаҕан тутан бэлиэ сир оҥорбут.

Хомуһуннаах тыллаах, бүппэт үһүйээннэрдээх, номохтордоох саха омук үөскээһинин туһунан үгүс кистэлэҥи иҥэрэн, эмис, бөдөҥ көмүс хатырыктааҕынан, хара тыатын  лөкөйүнэн, араас булдунан күндүлээн, дохсун, сөрүүн уутугар сөтүөлэтэн саха киһитин сүрэҕин ортотунан устан сүүрүгүрэ сытар. Сирдэрин ааттара ааттамматах үйэлэргэ араас биис уустара манна үөскээн, үөрэн-хомойон, таптаан, алҕаан, атааннаһан, эйэлэһэн олорбуттарын кэпсии сылдьар. “Туманнаах түбэ”, “Дьахтар бастаах”, “Кыргыс күөлэ”. Далан “Тулаайах оҕото” — бары таптыыр айымньыбыт: очуостардаах тумуһахтара, кинилэр ааттара-суоллара барыта манна бааллар. Өлөөн хоһууна манан сүүрэн ааспыта буолуо дуо, диэх курдук.

Итиннэ даҕатан эттэххэ, Василий Семенович Яковлев-Далан бу арамаанын суруйуон иннинэ хаайыыга Баһылай Лыскаев диэн Үгүлээт киһитин кытта билсибит эбит. Бу сэрииттэн күрэнэн тайҕаҕа саспыт, онтугар түбэспит эмиэ бэйэтэ ураты өйдөөх-санаалаах, дьылҕалаах киһи эбит. “Чурапчы уола” Далан баҕар кини кэпсээниттэн  истэн, кэрэхсээн бу айымньыны  суруйарыгар идиэйэ ылбыт буолуон сөп. Баһылай Лыскаев туһунан кини бэйэтэ “Дьылҕам миэнэ” кинигэтигэр ахтан турар.

Саха сиригэр   уон тыһыынча сыл анараа өттүгэр саха, түүр тыла баар буолуон сөп курдук…

Манна мин саамай интэриэһиргиирим тыл-өс боппуруоһа. Билигин бары историктар, тыл үөрэхтээхтэрэ Бүлүүгэ эбэҥкилэр саха тылыгар көспүттэрэ диэн өйдөбүллээхтэр. Мин суруналыыстыырбар Анаабырга, Өлөөҥҥө командировкаҕа сылдьан анаан-минээн  кырдьаҕастартан ыйыталаһар этим. “Эһиги табаһыттаргыт, эбэҥкибит дэнэҕит, саха тылыгар хаһан көспүккүтүй?” – диэн.  Дьонум соһуйаллар: “Тыый, бу да киһи, биһиги бэйэбитин өйдүөхпүтүттэн сахалыы саҥарабыт. Өбүгэлэрбит да сахалыы тыллаахтар этэ диэн”. Холобур ити докумуоҥҥа  хаһаахтар челобитнайдарын да көрдөххө дьонун аата сахалыылар, төрүт түүрдүүгэ да майгынныыллар. Гориуль (сороҕор Гороль) диэн баҕар, “Хорула” диэни сатаан саҥарбатахтара буолуо, уола Күлтүгэ, онтон атын Томирла, Ойук, Өнөр (Анури), Ылачча, Апчынньа (Апчиний) диэн дьоннор, былыргы сахалыы ааттар буолаллара саарбаҕа суох. Мин көрдөхпүнэ дьиҥнээх сахалыы сиэдэрэй тыл-өс былыргы, бастакы туттуллуутунан  Анаабыр, Өлөөн, Бүлүү, Таймыр фольклоругар, номохторугар, үһүйээннэригэр баар курдук. Кындыл, Маайыһап курдук дьиҥнээх хомуһуннаах тыллаах суруйааччылар, Г.Г.Филиппов, Тэрис, Дапсы, Хомус Уйбаан курдук тыл профессордара манна үөскүүллэр. Саха тыла манна үөскээбитэ диэх курдук.

Саха олус былыргы, ииччэх-бааччах төрүччүлээх норуот. Билиҥҥи чинчийиилэр, ордук генетиктэр, сахалары N1, C1 хааннаах финно-угор бөлөххө киллэрдилэр. Өссө 90-ҥа тиийэ саамай улахан бырыһыан биһиэхэ баар диэн. Түҥ былыр неолит кэмигэр Хотугу Евразияҕа (финнэртэн, кареллартан саҕалаан туундаранан Саха сиригэр тиийэ) бу кыыл табаны бултаһар, онон аһаан олорор европалыы, нууччалыы көрүҥнээх дьон эбит. Сахалыы, азиат көрүҥнэнии Байкал, Амур, Дальнай Восток диэкиттэн сыыйа кэлбит. Хууннар, Чыҥыс Хаан сэриилэрэ, маньчжурдар Алтай, Дьэлиһиэй өрүс, хоту диэки кэлиилэриттэн.

Ол иһин Таймыыр, Өлөөн, Бүлүү үһүйээннэригэр куруук хоһууннара, дьонноро сырдык хааннаах, кугас баттахтаах диэн кэпсэнэллэр. Хоту, киин улуустарга археологтар былыргы көмүүлэртэн кугас баттахтаах, бөдөҥ-садаҥ дьон уҥуохтарын хостууллар. Биһиги билигин оннук дьоннору барытын нуучча хааннаах бааһынайдар диэн ааттыыбыт. Онтубут бэйэбит төрүт олохтоохторбут буолуохтарын эмиэ сөп.

Түүр тыла  III үйэттэн баар буолбута диэн ааҕаллар. Орхон таастарыгар быһыта охсуллубут суруктан саҕалаан. Онтон билиҥҥи чинчийээччилэр Беринг силбэһиитинэн 10.000 сыл анараа өртүгэр Америкаҕа баран хаппахчыланан хаалбыт биистэргэ түүр тылын булан эрэллэр. Индеецтэр мантан, манан барбыттара науканан дакаастанан турар. Оччотугар уон тыһыынча сыл анараа өртүгэр Саха сиригэр саха, түүр  тыла баар буолуон сөп курдук. Итинник саҥа көстөр чахчылар билиҥҥи эдэр учуонайдарбыт харахтарын далыгар киириэхтэрэ диэн киһи эрэнэр.

Үгүлээккэ, Түҥ өрүскэ баара-суоҕа түөрт күн буолбутум. Арахсар күнүм үүммүтэ. Бөртөлүөтүнэн аар тайҕа  үрдүнэн көтөн иһэн  сылдьыбыт  күннэрбин өссө биирдэ киинэ курдук  эргитэн көрбүтүм уонна санаабытым: бу дойдуну эрдэ билбитим буоллар, өйүм-санаам атын буолуо этэ, ааспыт олохпор оҥорбут  сорох сыыһаларбын-алҕастарбын  хаһан да оҥоруом суоҕа этэ.

Борис Павлов, суруйааччы, 10 уус-уран кинигэ ааптара,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа, 

“Саха сирэ” хаһыат бастакы кэрэспэдьиэннэриттэн биирдэстэрэ.  

“Көмүөл” издательство  сүрүннүүр эрэдээктэрэ, 

В.Белов аатынан Арассыыйа литературнай бириэмийэтин лауреата.