Түҥ өрүс тардыытын олохтоохторо

Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгэ быйыл төрүттэммитэ 390 сыла буолла. Түҥ өрүс тардыытынан тайаан сытар сирдээх-уоттаах.

 Үгүлээттэр диэн кимнээҕий?

1634 сыллаахха Саха сирин бойобуодата Иван Галкин  Бүлүүгэ, Түҥ өрүскэ дьа­­һаах хомуйтара сотник Иванов этэрээтин тэрийэн ыыппыта.  Торнуль, сороҕор Гороул дииллэр, баһылыктаах Үгүлээт тоҥус­тарын сэбилэниилээх утарсыыларын саба баттаан хаһаахтар кииһинэн дьаһааҕы хомуйбуттара. Кинилэр сыалларын ситиһэргэ уруккуттан  туһанар албастарын туттубуттар: Тормуул уолун Килтиги билиэн ылбыттар уонна олохтоохтору дьаһаах төлүүргэ күһэйбиттэр.  Килтик биир дойдулааҕын Гонга диэни кытта 1640-1641 сылларга өссө да хаайыыга олороллорун Воин Шахов бэлиэтээбитэ баар.

Саха омук төрдүн түөһэн үөрэтээччилэр Г.В.Ксено­фонтовтан саҕа­лаан, үгүлээттэри арҕаа монголлартан, ойраттартан тардыылаах сахаларынан билинэллэр.  Холобур, А.И.Гоголев маннык суру­йар: “Среди якутского населения зафиксирован этноним “үгүлээт”, когда-то являвшийся названием одного крупного отдела ойратов – үгүлээт-богатут,  в Западной Монголии”. А.И.Гоголев, Якуты, Якутск, 1993.

Г.В.Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” үлэтигэр оҥорбут түмүгэ: “Что якутские угулятские (югюлээт) роды должны быть признаны объякученными каллыками подтверждается и тем, что в составе тех же северных якутов мы находим и другое монгольское племя  Тумэт, показанное среди древних четырех Ойрат”.

Наахаралар

Үгүлээт наахаралара үһү­йээннэригэр,  “бытаан уоспа” диэн ыарыы турбутуттан куотан кэлбиппит дииллэр эбит.  XVII үйэҕэ Саха сирин киин өттүгэр: 1652 с. – уоспа бастакы дьаҥа, 1659 с. – уоспа иккис дьаҥа,  1691 с. уоспа үһүс дьаҥа  тура сылдьыбыттар.

1724 с. наахаралар Петр I ыйааҕынан 4 ойууну Санкт-Петербург куоракка илдьэргэ бэлэмнээбиттэр. Онно Күрүөйэх уола Ардах диэн ойуун хабыллыбыт. Күрүөйэх бэйэтэ Наахара буолуон сөп, кини аатын сүгэр алаастыйбыт күөл баар. Үксүлэрэ Үгүлээти булбуттар, кинилэр сүөһү ииттэргэ табыгастаах  сирдэри көрдөөн  Түҥ өрүс дулҕалаах, адааллаах, ол  гынан баран,  киэҥ, нэлэмэн арыыларын талбыттар. Наахаралар сорохторо Түҥ өрүһү туо­­раан, билиҥҥи Сургуулук сирдэринэн, Ыйылаһынан олохсуйбуттар уонна Түҥү өрө батан Букачааҥҥа кытта тиийбиттэр.

Кыраайы үөрэтээччи Е.А.Филиппов  Дьокуускай куоракка  “Бичиккэ” 2006 сыл­лаахха  “Былыргы дьыл быыһын сэгэтэн” диэн кинигэ­ни таһаартарбыта. Кини суру­йар: Дьүөлэкээн Баһылай, Бүктүкү, Аркыым, Ыстаары, Ыйылас  биир кэмҥэ кэлэн, Сургуулук, Ыйылас түбэтинэн олохсуйбут дьон диэн.  Кинилэр бары Дьокуускай диэкиттэн  кэлбит дьон.

Билиҥҥи Үгүлээт дэриэ­бинэтин тула  мустубут наахаралар олохторо табыллыбыт, киһилэрэ-сүөһүлэрэ элбээбит, түөлбэлээн олохсуйбут сирдэриттэн хоту диэки улахан Наахара аартыга диэн баар буолбут. Онон билиҥҥи  III, II Күүлэттэр диэки, салгыы Хоргуччума үрэх баһыгар бараллар  эбит, сөбүлээбит  сирдэригэр олохсуйар буол­буттар, күөллэри хорон сир таһаарынар эбиттэр.

Наахаралар биир түөлбэлээн олорбут сирдэринэн  Амыһаах (Үгүлээт) буолар. Бу сири наахаралар эрдэттэн булан, төрүт үгүлээттэрин кытта бииргэ олорбуттар, сир-уот тиийбэтинэн аҕыйах сүөһүнү, сылгыны туталлар эбит. Үгүлээккэ үчүгэй сиргэ тиксибэккэ, Халкыык Ыстапаан диэн киһи Амыһаахха тахсыбыт. Сытыы-хотуу, өйдөөх-мэйдээх Халкыык Ыстапаан амыһаахтар ыстаарасталарын, Боруоран аҕата Сэмэн кинээһи, тылыгар киллэрэн, Амыһаах диэн улахан күөл уутун түһэрэн ходуһа сирэ бөҕөнү таһаарбыттар. Н.В.Тихонов  1995 сыллаахха Бүлүү куоракка таһаартарбыт  “Үгүлээт дьоно-сэргэтэ” диэн кинигэтигэр киирэ сылдьар  Амыһаах ытык кырдьаҕаһа  А.И. Мылахова хаалларбыт ахтыытын көрүөҕүҥ. Балачча элбэх киһи Дьаархан аҕатын ууһун дьоно,  Үгүлээккэ “Дьаархан быстаҕа” диэн ааттанан олохсуйбуттара. Бу дьон кэлин Үгүлээт нэһилиэгэр суруллан үгүлээттэр буолбуттар.

Чорду аҕатын ууһа диэн дьон хотуттан киирэн, дьаарханнары кытта ыаллыы олорбуттар.

Төппөрүүн

Багдарыын Сүлбэ Дьокуускай куоракка 2015 сыллаахха «Бичиккэ» таһаартарбыт 6 туомнаах талыллыбыт үлэлэрин 6-с туомугар “Этитиилээх ааттар” диэн кинигэтигэр Үгүлээт икки кырдьаҕаһыттан суруйбут үһүйээннэрин киллэрбит.

«Үгүлээти олохтообут киһи Төппөрүүн эбит. Тоҥус. Бу мантан 12 көстөөх сир Амыһаах баар. Бастаан бу тоҥустар бу сиргэ олорон испиттэр. Онтон икки көс бэттэх Маныбычаан диэн баар. Онно сыҕары­йан киирбиттэр. Улам сыҕары­йан иһэр дьон эбит. Мыччагдаан диэҥҥэ киирэллэр. Мантан 5 көс. Онтон кэлбиттэр. Курдай диэн сир баар. Былыргы алаас. Дьэ онтон бу дойдуга кэлэн испиттэр. Ол аайы хойгуо туруо­раллар эбит. Хоту өттүбүтүгэр Үһүс Күүлэт диэн баар. Сургуулук диэн баар. Бу икки ардыгар, саха ортотугар бу киһи киирэн иһэр. Үһүс Күүлэт – аллараа Нам быстаҕа. Манна киирэн, бу күөллэри хорон, ыаллары тэрийэн олохтоон иһэр эбит. Албастаах киһи эбит, көлө биэрэн иһэр эбит. Икки нэһилиэк икки ардынан киирэн, сирбитин былдьаата диэн үҥсүү саҕаламмыт. Куорат суута баар буолуо даҕаны, олор быһаарбаттар эбит. Атынан Дьокуускайтан суут кэлбит. Хаһаахтаах үһү. Төппүрүүн икки хараҕа суох эбит, та­­йаҕынан тэптэрэн суукка кэлбит.

«Биһиги ойуурга бырыдьаак сылдьарбыт куһаҕан», – диэн хорсуннук эппиэттээбит. Күөллэрэ хоруллубут сирдэргэ ыаллар олороллор. Анарааҥҥылар мөхпүттэр-түүрбүттэр. Утарыта киирсии буолбут. Тойон түөскэ аспытыгар анарааҥҥыта та­­йаҕынан охсубут. Дьэ ити кэнниттэн атыттар тэскилээбиттэр. Онуоха Төппүрүүн оонньуу тэрийбит, онон тыҥаан турбут балаһыанньа сымнаабыт. Тойон «Сахалар буолтар. Сахалыы олороллор эбит», – диэн сыана быспыт. Төппөрүүнү хайҕаабыт. Өйдөөх киһи эбит диэбит. Онон саха буолан хаалбыттар. Ол Төппөрүүттэн билигин ким да суох».

(Кэпсээнньит: В.Ф.Яковлев Бүлүү, Үгүлээт нэһилиэгэ, 1970 сыл. Кэпсэтэрбэр 80 саас­тааҕа (Багдарыын Сүлбэ). Б.С. 6-с том. Үһүйээннэр, номохтор. Дь. Бичик, 2017 сыл, 53 с.)

Үгүлээт төрүттэниитэ

“Үгүлээттэр тоҥус төрүттээхтэр. Төппүрүүн диэн. Онтон эбиллибиттэр. Наахара аҕатын ууһа, Дьаархан аҕатын ууһа. Дьаарханнар – Марха быстахтара. Хааһыналарын онно киирэн төлүүллэрэ үһү. Тоҥус аҕатын ууһа: Чорду тоҥустара, Оһоҕостоох аҕатын ууһа. Онтон-мантан самсанан, киэҥ улахан нэһи­лиэк буолбут. Сэһэҥҥэ итинник этэ. Төппүрүүнтэн төрүттэммит аҕа ууһа эстэн турар. Арай ити Луукун Хаппытыан, Сутукаанап Хабырыыл бааллар уонна барыта туораттан кэлбиттэр. Төрүт үгүлээттэр кинилэр уонна ааҕыстахха биир эмит баара дуу? Быстах Үгүлээт диэн сороҕо Торуой Күүлэт арҕаа, хоту өттүгэр олорбуттар. Кинээстэрэ – манна. Торуойуҥ диэн быычыкаан. Орто Бүлүү Тааһаҕардарын быстаҕа. Эмиэ Орто Бүлүүгэ хааһыналарын төлөөн олорбуттар. Булдугар-аһыгар тартаран олорон хаалаллар уонна аҕа ууһун төрүттүүллэр” (Ф.П.Кононов. Үөһээ Бүлүү улууһа, III Күүлэт. 1970 с. Бүлүү Үгүлээтигэр суруйарбар 73 саастааҕа. Б.С. 6 том. Үһүйээннэр, номохтор. Дь. Бичик, 2017 с.)

Бу кырдьаҕастар кэпсээннэригэр ахтыллар киһи Тикибил уола Төппүрүүн 1782 с. толоруллубут ревизскэй сказкаҕа суруллубут. Кини 1753 сыл­лаах төрүөх киһи. 1795 сыллаахха суруллубут ревизскэй сказкаҕа Петр Алексеев диэн православнай ааттаммыт. Биһиги көрөр докумуоннарбытыгар Тикибилэр бары удьуор кинээстэр. Төппүрүүн Бүөтүр сиэнэ Баадаҥныыр Баһылай бу аймахтан бүтэһик кинээс быһыылаах. Төппүрүүн сири былдьаһан суукка кыайбыт докумуона Национальнай архыып пуондатыттан көстүбүтэ. Онон бу чахчы уһулуччулаах киһи олорон ааспыт эбит. Сэбиэскэй бы­­лаас олоҕуруон иннинэ Үгүлээт кырдьаҕастара улахан таҥараларга Төппүрүүн сырдык дууһатыгар диэн таҥара дьиэтигэр чүмэчи уматаллара үһү. Кини туһунан суруйуулары аахтахха, билиҥҥи киһи кыайан өйдөөбөт, эппиэттээбэт ыйытыылара бааллар: 1. “Тоҥус” кинээһэ бэйэтин Үгүлээт аҕатын ууһун кытта сүөһүлээх буолан тахсаллар. Амыһаахтан төттөрү кэлэн иһэн күөллэри хордорор, ходуһа оҥорор, ыалларга сүөһү биэрэн олохтуур. 2. Үгүлээт аҕатын ууһун дьоно тоҕо манна суохтарый?

Сүөһүлэммит, сирдэммит өттүлэрэ атын аҕа уустарын кытта булкуспуттар быһыылаах. Сүөһүтэ, оттуур сирдээх дьон 1911 сыллаахха ахсынньы 21 күнүгэр буолбут нэһилиэк мунньаҕынан бэйэлэрин көрдөһүүлэринэн «бродячий тунгусский разряд с наименованием Угулятский род» диэни оҥорторбуттар, ол иһигэр эр киһитэ 53, дьахтара 52. Маны туоһулуур доку­муон Национальнай архыыптан эмиэ көстүбүтэ. 1930 сыллар эргин ити барбыт дьону нэһилиэккэ киллэрии буолбута да бэрт аҕыйах  киһини аҕалбыттар этэ. Үгүстэрэ хоту Өлөөн, Ээйик, Дьэлиҥдэ, Дьэһиэй диэки баран хаалбыттар.

НИКОЛАЙ ГЕРАСИМОВ, ҮГҮЛЭЭТ ОЛОХТООҔО.