“Тыый, чабырҕах!”: Өрөспүүбүлүкэтээҕи чабырҕах түһүлгэтин көрсө

Сахалар уутуйан үөскээбит түөлбэлэригэр фольклор биир көрүҥэ чабырҕах 18-с үйэттэн саҕалаан тэнийэн, сэҥээриллэн, байытыллан иһэр көрүҥ буолбута. Урукку өттүгэр чабырҕахсыттар норуот талааннарыттан өйдөрүгэр сүһэн ылан толороллоро. Сурук-бичик тэнийбит үйэтигэр 19 үйэҕэ уус-уран самодеятельноһы  көрүү бэстибээллэрэ саҕаланыахтарыттан хас нэһилиэк аайы чабырҕаҕы фольклор биир көрүҥүн быһыытынан киллэрбиттэрэ.

Чабырҕах 70-нус сыллартан сайдарыгар  улахан төһүү күүһүнэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи Норуот айымньытын Дьиэтин үлэһиттэрэ буолбуттара. Кинилэр “Репертуарнай листоктары” таһаараллара уонна оройуоннарынан тарҕаталлара. Онно саҥа суруллубут буруолуу сылдьар ноталаах ырыалар, тойуктар уонна чабырҕахтар, сценкалар, сценарийдар бэчээттэнэн өрөспүүбүлүкэ оройуоннарынан үлэлии олорор култуура үлэһиттэригэр мэтэдиичэскэй көмө быһыытынан сүҥкэн суолталаах үлэни ыыталлара. Онуоха биһиги  култуура дьиэлэригэр үлэлиир дьоннор наһаа үөрэр,  сүргэбит көтөҕүллэр буолара. Норуот талааннара, култуура үлэһиттэрэ  бэйэлэрин сценарийдарын, сценкаларын, ырыаларын-тойуктарын, чабырҕахтарын НАДь ыытыылара үгэскэ кубулуйбута. Онтон тирэҕирэн  бэчээттээн, нэһилиэк кулууптарыгар тарҕатарбыт. Оччотооҕу көлүөнэ НАДь үлэһиттэригэр барҕа махталбытын ис сүрэхтэн тиэрдэбит! Урут бибилэтиэкэлэргэ култуураҕа сыһыаннаах кинигэ кэлиитэ мөлтөх буолара. Ол үбүттэн-аһыттан да буолуо. Онон, биһиги үлэбитигэр НАДь күүс-тирэх буолан, бары биир сибээстээхтик үлэлээн-хамсаан, бэйэ-бэйэбитин өйөһөн, норуот ырыата-тойуга, фольклора сайдан,  бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн-тиксэн кэллэҕэ.

Мин  чабырҕаҕы идэтийэн толорор буолуохпуттан чабырҕахтары мунньар уонна наадыйар дьоҥҥо мэтэдиис быһыытынан көмөлөһөн ыытар, тарҕатыһар буоларым. Оччолорго наар  тарбаҕынан күүскэ охсон бэчээттиир массыыҥкаҕа түбүктээх үлэбит быыһыгар үлэлиирбит.

Бэйэм бастаан чабырҕахтыыр сылларбар суруйааччылар уонна норуот талааннарын чабырҕахтарын үөрэтэн ааҕарым. 90-нус сыллартан, олохпут тутула уларыйан, дьон өйө-санаата уларыйан киирэн барбытыгар, чабырҕаҕы айан толорор санаа киирбитэ. Хонуутааҕы отууларга, пиэрмэлэргэ, гаструолларга хайдах эрэ дьону бу көрүҥҥэ тардар баҕа санаа  куруук баһыйара. Онно оройуоммут чабырҕахсыттара Дьүлэй Бүөкээн, Бакаа Маайа, Уус-Алдантан Екатерина Местникова, Роман Алексеев, Үөһээ Бүлүүттэн  Мария Матахова курдук дьоннор миэхэ суолдьут сулус буолбуттара. Онон,  бэйэ да, үйэ уларыйар хаамыытынан айыахха сөп эбит, диэн санааҕа кэлбитим.

Бу ааһан иһэр сылга чабырҕаҕы политика оҥорон сайыннарыахха диэн сорук туруоран, “Саха НКИК” көҕүлээн, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ  Т.А.Гоголева салайар “Хотугу сулус” тэрилтэтэ  бырайыак суруйан, “Тыый, чабырҕах!” телевизионнай күрэҕи биирдиилээн толорооччуларга тэрийэн, дьоҥҥо көрдөрөн, көрөөччүлэр наһаа сэҥээрдилэр. Чабырҕаҕы да толорооччулар улаханнык сүргэлэрэ көтөҕүллэн кытыннылар. Ити курдук саха тыла-өһө сүппэтигэр, симэлийэн уостан хаалбатыгар тирэх буоллун диэн чабырҕаҕы сөргүтэргэ ылыммыттарын биһирээтим. Норуот номоҕор киирбит  чабырҕахсыт Титов Яков Вас.-Дьүлэй Бүөкээн (1833 с.т.) Бахсыга төрөөбүт киһи, улуустарынан ыаллары кэрийэ сылдьан  билбитин-көрбүтүн чабырҕах тылынан хоһуйан кэпсиир үгэстээх эбит.

Г.У.Эргис Дьүлэй Бүөкээни:  “…чабырҕах олох саҥа көрүҥүн айбыт киһи,” — диэн сыанабыл биэрбит эбит… Бэйэтин көлүөнэтин улуу дьоннорун тустарынан чабырҕаҕынан хоһуйан, үйэтитэн кэбиспитэ  бүгүҥҥү көлүөнэҕэ ордук үрдүк суолталаах. Чабырҕахтары ааҕар норуот талааннара өрүү ааҕалларыгар, Дьүлэй Бүөкээн билбитинэн-көрбүтүнэн, диэн ааҕан барар үгэстээх эбиттэр. Ити курдук архыып матырыйаалларыттан түмэн Дьүлэй Бүөкээн чабырҕахтарын хомуурунньугун Г.В.Попов оҥоруутунан 1999 с. 144 страницалаах кинигэни бэчээттээн таһаарбыттара. 2015 с. Чурапчыга ыытыллыбыт Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕын көрсө “Билбит-көрбүт” чабырҕахтарын кинигэтин Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи  Олоҥхо киинин үлэһиттэрэ Е.Н.Протодьяконова, У.М. Флегонтова хаттаан сөргүтэн, кинигэ оҥорон таһаарбыттара.

Картузова Ульяна Егоровна

(30.11.1915 — 07.08.2000)

Чурапчы оройуонун Болтоҥо нэhилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Оройуон, өрөспүүбүлүкэ араас бэстибээллэрин кыттыылааҕа, лауреата.

1964 с. айымньылара  РНА СС Саха сиринээҕи Научнай киинин Архыыбын рукописнай фондатыгар ууруллан сылдьар Чурапчы фольклорун матырыйаалларын реестрыгар  киллэриллибиттэрэ.

“Бииргэ улааппыт доҕорум Седалищев Баһылай уонна Картузова Ульяна олус үчүгэйдик чабырҕахтыыллара. Кини кэлин Бахсыга кийиит буолан барбытын кэннэ кини туһунан истибэтэҕим. “Ульяна толорор чабырҕахтара ис хоһоонноро баай, дьоҥҥо тиийимтиэ этэ”, — диэн Виктор Платонов ахтыыта кинигэҕэ үйэтийбитэ.

Данилова Мария Устиновна-Бакаа Маайа —-сэһэнньит, чабырҕахсыт (1927-2011)

Мария Устиновна ситиһиилээх үлэтин иһин “Бочуот Знага” уордьанынан наҕараадаламмыта. Олорон ааспыт олоҕун туһунан бэйэтин чабырҕаҕар хоһуйан кэпсиир идэлээҕэ. “Урукку, билиҥҥи олоҕум туһунан” чабырҕаҕа   РНА СС Саха сиринээҕи Научнай киинин Архыыбын рукописнай фондатыгар ууруллан сылдьар Чурапчы фольклорун матырыйаалларын реестрыгар  1960 с. суруллан  киирбитэ.

Норуот талааннарын көҕүлээччилэринэн  суруйааччыларбыт буолаллара. Биһиги улууска Болтоҥоттон

Доҕордуурап Михаил Федосеевич

(1906-1961) Поэт, прозаик,   драматург, ССРС  Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Бэйэтин көлүөнэ  дьонун түктэри көстүүлэрин

сытыы-кылыс тылынан хоһуйбут чабырҕахтардаах.

Ол да иһин буолуо, Болтоҥо сиригэр чабырҕаҕы ааҕары кэрэхсиир,  толорор чабырҕахсыттар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ  бэриллэн иһэллэр.

Соловьев Василий Сергеевич-Болот Боотур

( 15.04.1915-24.05.1993)

Суруйааччы “Ол күнтэн — бу күҥҥэ” кинигэтигэр 1985 с. бэчээттэммит чабырҕаҕа.

Тустуук туһунан

(Чабырҕах)

Амма ааттаахтарын

Адаарыппыт,

Таатта талыыларын

Таралыппыт,

Бүлүү бөҕөстөрүн

Бүдүрүппүт

Чурапчы чулууларын

Чугуруппут

Туйгун тустааччы туһунан

Чабырҕах этэн чаҕаарыах дуу.

Хоччорхойдук хоолдьуктуур,

Холуоннук холуоккалыыр

Биллэрбэккэ бииллиир,

Сэрэппэккэ систиир,

Аһартарбакка атахтыыр,

Өйдөппөккө өттүктүүр

Улгум киирсиилээх,

Уһун илиилээх

Хапсаҕай хахайа эбит.

Сарбайаат,

Садьыйталаан салыннарар,

Харбаһаат,

Хатыйталаан хабылыннарар,

Тиийсиһээт

Тилэххэ тэбэн тэмтэритэр,

Тутуһаат

Тобукка охсон туруйалатар

Сытаан быраҕыылаах,

Сылбырҕа хамнаныылаах

Көҥүл тустуу көкөтө эбит.

Балык курдук лаһыйан,

Балылларбакка барар,

Кулун курдук мөхсөн

Куду туттарбакка куотар,

Мүлчү мөҕөр

Мүлдьү бөҕө,

Халты харбатар

Халбаҥ хара диэн

Кини эбит.

Кэтэхтэн кэҕиҥнэтээт,

Бүлгүннээн мөҕүһүннэрээт

Ытарчалыы ылан,

Ытаһалыы ыган,

Түһэҕэр иэҕилиннэрэн,

Түөһүгэр биллэҕиннэрэн

Көрүөх иннинэ

Көтөҕөн таһааран

Көбүөргэ уурарын,

Хат нэмийэн

Хам баттыырын

Харахтаан бараммын

Сөрү диэн сөхпүтүм,

Бэри диэн бэркиһээбитим.

Буору, көбүөрү

Булбакка кырдьыах,

Соҕуруу, хоту

Сурахха сылдьыах.

Күрэххэ, түһүлгэҕэ

Күөн туттуллуох,

Чиэһи көмүскүөх

Чэбдик, чэгиэн

Үтүө ыччат үөскээбит диэн,

Үөрэ көтө олоробун.

Данилов Семен Романович-Роман Данилов

(01.09.1935-10.05.2008)

РФ Суруйааччылырын уонна Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ. Чурапчы оройуонун Чакыр Толоонугар төрөөбүтэ. Кини 1953 с. суруйбут “Сыыс кыыс” чабырҕаҕын РСФСР үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Гавриил Колесов, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Илья Неустроев-Ырыа Ылдьаа Москубаҕа Ыччаттар уонна устудьуоннар Бүтүн Сойуустааҕы бэстибээллэригэр ааҕан, киэҥник тарҕаппыттара. Араас талааннар таптаан ааҕар чабырҕахтара буолбута.

Сыыс кыыс

Көнөн хаалар,

Көрүнньүк куудара,

Бурҕаҥныы сылдьар

Бурдук пуудара,

Хахтанан тохтор

Халыҥ хах кырааска

Үрдэтэр мас уллуҥ,

Куһуйар хобулук,

Чылаарыс,тыкаарыс,

Сигэнии, убаныы,

Сыстаҥныы, ньылаҥныы,

Хаары харбатыы,

Мууһу манатыы,

Кураанаҕы куустарыы,

Куйаар сэлээрчэх,

Ытыллар күөрчэх,

Быһаҕаһа быдьар

Сорҕото содуом,

Барыта баата

Олорчу ойуу

Тутум өй,

Тутах майгы

Үрүнүү-көрүнүү

Үлүгэр өҥөнүү,

Үлүскэн киэмсийии

Үлэттэн, үөрэхтэн

Өлөрдүү сиргэнии,

Кэлтэйдии кэбийии

Барыта салгытыы,

Туһата суох

Туртаҕар суба,

Көдьүүһэ суох

Көлдьүн дууһа

Көрүнньүк кыыс

Көстөн ааһааччы.

Дьэ ити курдук, уран тыл маастардара, норуот талааннара

чабырҕаҕы сайыннаран иһэллэр. Балаҕан ыйын 28 күнүттэн Саха НКИК ханаалыгар иккис төгүлүн “Тыый, чабырҕах!” күрэҕин  хаамыытын бары бүттүүн сэргии, кэрэхсии көрүөххүт диэн эрэнэбин. Тэрийээччилэргэ, кыттааччыларга ситиһиини баҕарабын!

           Мария Герасимова-Сэҥээрэ