«Тыыннаах диэн үчүгэй даҕаны»

—Мин төрөппүттэрим боростуой дьон этилэр – аҕам болуотунньук, ийэм дьиэ хаһаайката.

Оччолорго, холкуос саҕана, улуус киинигэр олох-дьаһах кэмбинээттэрин тэрийэн барбыттара. Онно аҕам болуотунньугунан киирбит. 1952 сыллаахха төрөппүттэрбэр үһүс оҕонон күн сирин көрбүппүн. Балтараа эрэ саастаахпар ийэм барахсан куртаҕынан моһуогуран өлөөхтөөбүт, – диэн биһиги хаһыаппыт чугас доҕоро, социальнай волонтер, донор Григорий Федотович Михайлов-Дьулҕан кэпсээнин саҕалыыр уонна өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ сылынан төрөппүт ийэтин туһунан ахтан-санаан ааһары ытык иэһинэн ааҕар.

Григорий Михайлов ийэтэ Анисия Павловна Софронова-Михайлова ыалдьа сытан, аармыйаттан саҥа кэлбит Петр Стручковка: «Кыыспын эйиэхэ кэргэн биэрэбин, кэриэспин толороор», -– диэбит. Оттон 18 сааһын туолбут кыыһа Александраҕа: «Күтүөт буолар Бүөтүрү сөбүлээтим, тыла-өһө, төрүттэрэ үчүгэйдэр, онон ыал буолаҥҥын, бырааккын көр», – диэбит. Онон эдьиийэ Александра Федотовна соҕотох быраатын Григорийы иитэр, атаҕар туруорар туһугар аармыйаҕа сылдьыбыт, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Петр Гаврильевич Стручковка кэргэн тахсыбыт.

Бастакы хамнас уонна бэлисипиэт

— Инньэ гынан, төрөппүт аҕабынан араспаанньам Михайлов, оттон ииппит аҕабынан Стручковпун. Күтүөм Петр Гаврильевич аармыйаҕа сулууспалаан кэлбит буолан өйүн-төйүн туппут, барыны-бары сатыыр, маһы хаамтарар уус этэ. Оччолорго юристары бэлэмниир икки сыллаах оскуола аһыллыбытыгар онно үөрэнэн, юрист идэлэммитэ. Онон кинилэргэ иитиллэн, киһи-хара буолан, бачча сааспар, 70-мар тиийдэҕим. Күтүөтүм ийэлээх-аҕатын Гаврил Васильевич Стручковы уонна Марфа Игнатьеваны эбээ-эһээ гынан, олох мындырдарыгар үөрэммитим.
Эбээлээх-эһээм 1 кылааска киириэхпиттэн «Кыым» хаһыаты доргуччу аахтараллара. 1961 сыл муус устар 12 күнүгэр Юрий Гагарин куосумаска көппүтүн туһунан аахпыппын, оҕолор бары лүөччүк буолуохпутун баҕарбыппытын өйдүүбүн. Күн аайы хаһыат ааҕарым, ол аайы кырдьаҕастарым аһара үөрэллэрэ, хайҕыыллара. Төрөппүттэрим (ииппит дьоммун итинник ааттыыбын) миигин күннээҕи эрэсиими кытаанахтык тутуһуннаран ииппиттэрэ. Үөрэнэ барар, сынньанар, үлэлиир, оонньуур кэмим барыта чопчу ыйыллара уонна тутуһуллара. Мин онуоха олус махтанабын, барыта кэлин тус олохпор улаханнык туһалаабыта, – диэн Григорий Федотович кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ уһуйуллубутугар төрөппүттэригэр махтанар.
Уолчаан уон сааһын туоларыгар дезинфектор көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээн, хамнас диэн тугун билбитэ. Эдьиийэ санитарнай-эпидемиологическай ыстаансыйаҕа үлэлиирэ. Сайын үлэлэрэ элбиир буолан, Григорийы көмөлөһүннэрэрэ. Ыаллар дьиэлэригэр, тэрилтэлэргэ сылдьан ыраастаныы үлэтин ыыталлар, үөнү-көйүүрү эмтииллэр эбит. Үлэлээн бүппүтүн кэннэ төрөппүттэрэ: «Эн хамнаскар бэлэсипиэт ыллыбыт», -– диэн бэлэхтээбиттэрэ уонна улаатан истэҕин аайы сөптөөх үлэни ыйан-кэрдэн, булан биэрэн испиттэрэ. Кирпииччэ үктээһинэ, моой оттооһуна, оскуола тэпилииссэтэ, оройуоннааҕы “Сельхозтехника” холбоһугу инвентаризациялааһын, ат көлөнөн от оҕустарыы уо.д.а. эдэр киһини олоххо-дьаһахха үөрэтэр үлэлэри этинэн-хаанынан билбитэ.

«Ким доҕордоох – ол дьоллоох»

Григорий МИХАЙЛОВ:
—Оскуолаҕа киһи билиини-көрүүнү ылаары үөрэнэр. «Ким билиилээх – ол сэбилэниилээх», «үөрэх -– бараммат баай» диэн буолар. Оскуолабар ортотук үөрэммитим. Саамай үчүгэйдик үөрэппит, өйбөр-санаабар хаалбыт учууталларым: саха тылын учуутала Мария Дмитриевна Андросова, нуучча тылын учуутала Варвара Петровна Брызгалова уонна 9-10 кылааска салайааччыбыт Светлана Константиновна Сидорова умнуллубат үтүөлээхтэр.
Кэнники 4 сылга интэринээккэ олорон үөрэммитим. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан дуобакка, тустууга 4 сыл дьарыктаммытым, иккис разряды ылбытым. Оччолорго маассабай успуорт сайдыытыгар үлэ күргүөмнээхтик барара.
Биһиги оскуолабыт политиэхиньиичэскэй аналлааҕа. Онон да буолуо, «Манчаары» киинэ тыйаатырыгар оҕо тыйаатырын аспыттара. Онно билиэттэри бэйэбит быһарбыт, киинэни көрдөрөрбүт, салайааччыларбыт киинэ мэхээнньигин идэтигэр үөрэтэллэрэ, мин киинэ демонстраторыгар үөрэммитим.
«Ким доҕордоох – ол дьоллоох» диэн ырыа доҕуһуоллаах оскуолабытын бүтэрбиппит. Кылааспытыгар наһаа эйэлээх этибит. Бүппүт сылбытыгар кылааспыт аҥаара, 14 оҕо тута үрдүк уонна орто анал үөрэххэ киирбитэ. Мин ханна да туттарса сатаабатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, күтүөм: «Эн, тулаайах киһи, бэйэҥ иннигин көрүнэн ыал буолуоххун наада. Олохпут олус дьалхааннаах, онно-манна түбэһэн хаалыаҥ», — диирэ. Олох сөпкө эппит эбит. Онон 19 сааспар кэргэн ылан, ыал буолан олорбуппут 50 сыла буолла.

Уол оҕо уһаарыллан эр бэрдэ буолар

Ити курдук, олох киэҥ аартыгар үктэммит Григорий Михайлов «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн оччотооҕу девиһи тутуһан, үлэтин биографиятын саҕалаабыта. Үлэтин сэргэ уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттан барбыта. Баһаарынай дружина уонна норуодунай дружина чилиэннэринэн буолбута.
—Күһүн хаар түһүүтэ биир лиэктэр, дьахтар бырааһа кэлэн дуонардарга наадыйарын туһунан кэпсээнэ сүрэҕим-быарым ортотунан киирбитэ. Онтон ыла дуонар буолбутум. Онтон эһиилигэр Василий Николаевич Атласов идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн барар буолбутугар хомсомуол сэкирэтээринэн талбыттара. Ити бастакы тэрилтэбэр 10 сыл үлэлээн, 7 атылыы оробуочай-тиэхиньиичэскэй идэни ылбытым.
10 сылынан игирэ оҕолорбут күн сирин көрбүттэрэ. Ол иннинэ уоллаах кыыс оҕолордоохпут. Дьахталлар бары «Тэлэбиисэр» диэн таптаан ааттыыр, олус ытыктыыр быраастара миигин ыҥыран ылан: «Оҕолоруҥ тыыннаах хаалыахтарын баҕарар буоллаххына, ити үлэҕиттэн уурай. Кинилэргэ үчүгэй көрүү-истии наада, ону кэргэниҥ соҕотоҕун кыайыа суоҕа», – диэн сүбэлээбитэ уонна бэйэтэ кэпсэтэн, улуус баһаарынай чааһыгар үлэҕэ киллэрбитэ (биир суукка үлэлиирим, биир суукка сынньанарым), -– диэн олоҕун суолугар мэлдьи үтүө санаалаах дьон түбэһэллэригэр дьылҕатыгар махтанар.
Григорий Федотович үлэлээбит тэрилтэлэригэр үрдүк аптарытыаттанан, Майа олохтоох сэбиэтин дьокутаатынан, исполком чилиэнинэн, солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, райкомол бюротун чилиэнинэн буолбута. 1985 сылтан баһаарынай чаас начаалынньыгар тиийэ үүммүтэ. Онтон ДОСААФ Майатааҕы салаатыттан үтүөлээх сынньалаҥҥа барбыта. 1988 сыллаахха эмискэ инсуллаан, инбэлииккэ тахсыбыта. Онтон ыла Григорий Михайлов волонтер идэтин баһылаан, инсуллаабыт уо.д.а. ыарыһахтарга көмөлөһөр, сүбэ-ама биэрэр үтүө саналаах киһи. “Тымыр ыарыылара. Гипертония” уонна “Эмтэниигэ аһылык суолтата» диэн икки кинигэни хомуйан таһааран, ыарыһахтар кинини бэйэлэрэ булаллар, тустаах сүбэни-аманы ылаллар. Ону тэҥэ, 2016 сыллаахха Майаҕа «Эрэл» («Надежда») инбэлииттэри чөлүгэр түһэрэр киин» диэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэни арыйбыта.
Кини 1971-72 сыллардаахха аһыллыбыт рабселькордар үөрэхтэригэр үөрэниитэ, 1971 сылтан уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн быһыытынан үлэлээһинэ кэлин кинигэ таһаарарыгар уонна аһымал санаанан салайтаран үлэлииригэр олус көдьүүстээх буолбутун туһунан этэр.

Дьулҕан диэн кимий?

— Бу олох урукку, умнуллубут тыл. Эһээм миигин: «Бу оҕо улааттаҕына, улахан үлэһит, Дулҕан киһи буолара буолуо», — диэбитин санаан, алгыс курдук ылынан ити ааты псевдоним оҥостубутум. Дьулҕан диэн тыл “тугу эмэ ситиһэргэ күүркэйэн туран дьулуһуу, умсугуйан туран тардыһыы” диэн суолталаах.
Инсуллаан баран, хайдах гынан тыыннаах хаалабын диэн уһун түүнү быһа толкуйдуурум. Онтон Лазарь Афанасьев-Тэрис тэрийбит Айыы дьиэтигэр тиийбитим уонна Ирина Егоровна Лукинаны-Уйусхаананы кытары билсибитим, сүрэхтэммитим, арчыламмытым. Онтон кырдьаҕастар сүбэлэринэн Улуу Кытайга баран эмтэнэн, бу этэҥҥэ сырыттаҕым. Ол туһунан бастакы кинигэбэр сиһилии суруйбутум.
Билигин да 90 сааспар тиийдэрбин диэн баҕалаахпын. Ол туһугар, диетаны тутуһабын, сааспынан көрөн, онно сөптөөх бырагырааманы оҥостобун.
Кэргэним, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна Альбина Гаврильевна Михайловалыын бииргэ олорбуппут 50 сыла туолла. Кини Майаҕа 20-тэн тахса сыл оҕо уһуйааныгар иитээччинэн уонна сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Үтүөлээх сынньалаҥҥа тахсан баран,  мин доруобуйабар кыһаллан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх килиниичэскэй балыыһаҕа сиэстэрэ-хаһаайканан үлэлээбитэ. Ыал – ийэтинэн, эр киһи кэргэнинэн олорор. Онон, күн бүгүҥҥэ диэри чэгиэн туруктаах, оҕолорум, сиэннэрим аттыларыгар сылдьарбар кэргэммэр Альбина Гаврильевнаҕа үйэм тухары махталлаахпын.
Улахан оҕобут, уолбут Дьокуускайга “Атлант Саха” диэн мэдиссиинискэй килииникэлээх, онон кинилиин кэпсэтэрбит, сүбэлэтэрим-амалатарым да элбэх. Оҕолорум бары үрдүк үөрэхтээхтэр, сөбүлүүр идэлээхтэр, ыал ийэлэрэ, эбээлэрэ буоллулар. Иккис кыыспыт Ирина менеджердиир, «Саха» НКИХ Муоматааҕы салаатыгар эрэдээктэрдии сылдьыбыта. Игирэлэрбититтэн улахана Наталья юрист үөрэхтээх, мировой сууттарга мунньах сэкирэтээринэн үлэлээн баран, атын үлэҕэ барбыта. Кырабыт Лилия учуутал идэлээх, Аммаҕа уһуннук үлэлээн, 1 категориялаах учуутал.
Мин санаабар, бу олоххо саамай суолталаах -– ыал буолуу уонна оҕо төрөтүү. Оҕо -– биһиги кэскилбит, кинилэртэн күммүт тахсар. Кинилэр төһө да улааппыттарын иһин, биһиэхэ син биир оҕолор. Оҕо төрөтөн, иитэн-үөрэтэн олох суолугар үктэннэрии хас биирдии дьиэ кэргэн ытык иэһэ, төрөппүттэр оҕо туһугар олороллор.
Уйусхаана этэринэн, 60-69 саас сахаларга – дьөхсүнэр кэм. Ол аата, олорон ааспыт олоххуттан сөптөөх түмүктэри оҥостоҕун, 70 саас – айыы сааһа, алгыска киирии. Төрөөбүт улууспар туох эмэ кэскиллээҕи, үйэлээҕи оҥоруохтаахпын диэн олох олорон, үлэ үгэһин үмүрүтэн кэллим. Киһи тугу баҕарар кыайар, санаатын ууруон эрэ наада.

БЫҺААРЫЫ:

Григорий Федотович Михайлов-Дьулҕан -– Арассыыйа бочуоттаах дуонара, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа аармыйаҕа, авиацияҕа уонна флокка көҥүл өттүнэн көмөлөһөр уопсастыбатын «Үтүөлэрин иһин» уордьанын хаһаайына, үлэ бэтэрээнэ, СӨ ыччат бэлиитикэтин туйгуна, Майа сэлиэнньэтин бочуоттаах олохтооҕо, социальнай волонтер.