Учуутал – иккис төрөппүт

Өссө былырыын сайын дойду бэрэсидьиэнэ 2023 сылы Уһуйааччы сылынан (Год Педагога и наставника) биллэрэр туһунан ыйаахха илии баттаабыта. Маныаха хас даҕаны түгэн төрүөт буолбута.

Уһуйааччы сыла

Дойду бэрэсидьиэнэ “Сыл учуутала” Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус лауреаттарын уонна финалистарын кытта көрсүһэригэр 2023 сыл Уһуйааччы сылынан биллэриллиэҕэ диэн өссө эрдэ иһитиннэрбитэ.

Ол курдук, Уһуйааччы сыла (Год педагога и наставника) педагогическай үлэһиттэр, эдэрдэргэ куруук сүбэ-ама буолар дьон ааттарын-суолларын өрө тутар, таһымнарын үрдэтэр, учууталга уопсастыба сыһыанын төрдүттэн уларытар инниттэн биллэрилиннэ.

Биллиилээх педагог, Арас­сыыйа педагогикатын билимин төрүттээччи, суруйааччы К.Д.Ушинскай быйыл төрөөбүтэ 200 сыла буолар. Уонна биир үксүн учууталга болҕомто ууран, дойду үрдүнэн учуутал ахсаана тиийбэт кыһалҕатын быһаарар соруктаах буо­луон сөп.

“Бэрэсидьиэн Уһуйааччы сылын биллэриитэ, бу исписэ­лиистэр биһиги уопсастыбабытыгар үрдүк таһымнаахтарын, үлэлэрэ суолталааҕын туоһулуур. Бу идэни сэҥээрээччи элбээн, үрдүк педагогическай үөрэхтэргэ харахтара уоттаммыт, көхтөөх абитуриеннар кэлэллэрин, эдэр исписэлиистэр учуутал кэккэтин хаҥаталларын, кинилэри уопуттаах биир идэлээхтэрэ, настаабынньыктар өйүүллэрин, идэ куонкурустара сайдан иһэллэрин, педагогтар саҥа сулустара тахсалларын бэлиэтии көрөбүт. Учуутал идэтэ үрдүк хаачыстыбалаах таһымҥа тахсарын туһугар кыаллары барытын оҥоробут. Холобур, сокуоҥҥа “үөрэх өҥөтө” диэн тылы суох оҥорор, отчуоту көҕүрэтэр этиини өйөөтүбүт. Ону тэҥэ, хас биирдии исписэлиис идэ куонкуруһугар кыттан арылларыгар кыах биэрэбит.  Уһуйааччы сыла учуутал идэтин таһыма өссө үрдүк үктэлгэ тахсарыгар суолталаах хардыынан буоларыгар эрэнэбит”, – диэн дойду үөрэҕириитин миниистирэ Сергей Кравцов этэр.

Уһуйааччы сылыгар федеральнай былааны учуоттаан өрөспүүбүлүкэҕэ педагогическай ааҕыылары, методическай куон­курустары, о.д.а. тэрээһиннэри былааннаабыттар.

Саҥа дуоһунас уонна бырактыкаан

Аҕыйах хонуктааҕыта Бэчээт үлэһиттэрин күнүн көрсө СӨ үөрэҕин уонна билимин миниис­тирэ Ирина Любимова суруналыыстары кытта көрүстэ. Биир чаастаах кэпсэтииттэн Уһуйааччы сылыгар сыһыаннаах икки түгэни бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох.

Бастакытынан: “Үөрэх дьылын бүтүүтэ 800-чэ вакансия баар буолар. Барытын кыайан саппаппыт, бары учууталлыахтарын баҕарар буолбатахтар.

Былырыын университет ректорын кытта оскуолаларга педагог-устудьуоннар быраактыкалара  төлөнөр буолуоҕа диэн кэпсэппиппит. Уруогу таһынан чааһы көрөн, быйыл үгүс быракты­кааннар хамнас ааҕыстылар. Онон быйыл педагогичес­кай институту бүтэрбиттэртэн үлэҕэ киирээччи элбээтэ”, – диэн иһитиннэрдэ. Ити курдук сэргэх бырайыактар элбэхтэр диэн миниистир бэлиэтиир.

Иккиһинэн: “Бэтэрээн учууталлар, оскуолаҕа үлэлээн баран уурайбыттара ырааппыт учууталлар настаабынньык буолар кыахтаахтар дуо?” – диэн ыйыталлар. Ханнык баҕарар, эдэр даҕаны учуутал настаабынньык буолар кыахтаах. Биһиги сыыппараҕа көһүү үйэтигэр олоро­бут. Сороҕор бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнэбит. Настаабынньык бэ­­йэтин уопутун үллэстэр. Эдэрдэр араас креативнай көрүүлээхтэр. Оҕолор кинилэри кытта тэҥҥэ оонньуур, үҥкүүлүүр учууталлары ордороллор. Онон сибээс­тээн дириэктэр сүбэһитэ диэн дуоһунаска тох­тоон ааһыахпын баҕарабын. Үгүстэр бу дуоһунаһы өйдөөбөттөр эбит. Оскуола дириэктэрин сүбэһиттэрэ оҕону кытта быһаччы алтыһар дьон. Кинилэр кылаас салайааччытын уонна биридимиэти биэрэр учуутал икки ардыларынан, оҕону кытта алтыһааччылар буолаллар. Бириэмэтин барытын оҕону кытта атаарар. Сороҕор оҕо учууталтан кыбыстан кыһалҕатын эппэт, эбэтэр уйулҕа үлэһитигэр барыан баҕарбат. Онон дириэктэр сүбэһитэ чопчу оҕону кытта үлэлиир киһи. Бу федеральнай дуоһунас, манна федеральнай хааһынаттан үп көрүллэр, туспа федеральнай былааннаахтар”, – диэн быһаарда.

Манна даҕатан эттэххэ, бу былырыын күһүн үөрэх дьылын көрсө киирбит саҥа дуоһунас буолар. Хандьыдааттар сүүмэр­дээһини ааһан талыллыбыттар. Аны кинилэр үлэлэрин дириэктэр, биир идэлээхтэрэ эҥин буолбакка, оҕолор сыаналыыллар эбит.

Учуутал ахсаана

Былырыыҥҥы сыыппараларга сигэннэххэ, дойду үрдүнэн 1 мөл. 251 тыһ. учуутал баара биллэр. Сыллата 250-ча тыһ. учуутал вакансията аһыллар диэн этэллэр. Саха сиригэр 637 оскуола баара биллэр. Манна 18 411 педагог үлэлиир, итинтэн 14 275 – учуутал. Сыл аайы 800-чэ учуутал вакансията тахсарын иһитиннэ­рэллэр. Аны өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, дойду үрдүнэн эдэр учуутал ахсаана аҕыйыы турарын ыйаллар. Бу төрүөтэ араас.

Үлэлэриттэн уурайаллар

СӨ учууталларын уонна педагогическай уопсастыбаннаһын XIV сийиэһин чэрчитинэн үөрэх миниистирэ улуус баһылыктарын, солбуйааччыларын, учууталлары бэлэмниир үөрэх тэрилтэлэрин салайааччыларын кытта каадырынан хааччыйыы боппуруоһун тула кэпсэппиттэрэ.

Онно, өрөспүүбүлүкэтээ­ҕи педагогическай үөрэхтэргэ тыһыынчаттан тахса усту­дьуон үөрэнэр, 300-чэ киһи бүтэрэр, оттон вакансия сыллата 800-кэ тэҥнэһэр диэн иһитиннэрбиттэрэ. Министиэристибэ ыыппыт чинчийиитигэр көстүбүтүнэн, сыллата өйөбүлүнэн балтараа тыһыынча учуутал туһанар, улууска барар эбит буоллаҕына, итинтэн 73 бырыһыана үлэтиттэн уура­йар эбит. Ол төрүөтүнэн, бастакытынан, олорор дьиэ, уопсай суоҕа буолара көстүбүт. Үлэлии барбыт педагог 18% (4954 педагог), ол иһигэр 63 % (3126 учуутал) олорор усулуобуйаларын тупсарыахтарын баҕаралларын биллэрбиттэр. 1539 (31%) педагог түүлэһэн, 1237 (24,9) педагог муниципальнай дьиэҕэ олороро көстүбүт. Сорох улууска дьиэҕэ наады­йар педагог ахсаана 25-45% кытта тиийэрэ ыйыллыбыта.

Быһаччы сыһыаннаахтарын быһыытынан, мунньахха учууталлары бэлэмниир үөрэх тэрилтэлэрин салайааччылара эмиэ кыттыбыттара. Үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр учууталлар бары кэ­­риэтэ оскуолаларга баралларын, ол эрээри, үөрэнэр кэмнэригэр идэлэрин сыыһа талбыттарын өйдүүллэрэ эмиэ баарын этэллэр. Сакаасчыты, ол эбэтэр улуустары, туһааннаах оскуолалары кытта ыкса ситимнээхтик үлэлэһэр көдьүүстээх буолуо этэ диэн бэлиэтээбиттэрэ.

Улуус баһылыктара педагогическай үлэһиттэри дьиэнэн хааччыйыы, учууталларга көрүллэр көмө миэрэлэри элбэтии, эдэр учуутал хамнаһын, оскуола үөрэнээччилэрин аһылыгынан хааччыйыы тэрээһинин хаачыстыбатын күүһүрдүү боппуруостарыгар тохтообуттара. Мунньахха киирбит этиилэри өрөспүүбүлүкэҕэ 2030 сылга диэри үөрэх систиэмэтин сайыннарыы кэнсиэпсийэтин оҥорорго учуоттуохпут диэн эппиттэрэ.

Учууталлары өйүүр миэрэлэр

Аны баар вакансия улахан аҥаара – улуустарга, чуолаан, хоту, арктика улуустарыгар. Дьэ, биир үксүн ол да иһин федеральнай таһымтан саҕалаан араас миэрэлэри олоххо киллэрэллэр. Холобур, “Земскэй учуутал” федеральнай бырагырааманан 5 сылга дуогабардаһан үлэлии барааччыларга 2 мөл. солк. үп көрүллэр. Былырыыҥҥыттан манна вакансиялар хоту эргин эрэ буолбакка, киин улуустарга эмиэ бааллар.

Аны “Арктика учуутала”  бырайыагынан үлэлии барааччыларга дьиэ ылалларыгар сэртипикээт бэриллэр. Ил Дархан Айсен Николаев Уһуйааччы сылынан 36 бастыҥ педагогка уонна настаабынньыкка 100-түү тыһ. солк. суумалаах бириэмийэ бэриллиэҕэ диэн иһитиннэрбитэ.

Дьокуускай куорат мээрэ Евгений Григорьев биир кэлим эксээмэни 100 баалга туттарбыт эрэ оҕолор буолбакка, кинилэри бэлэмнээбит учууталлар эмиэ харчынан бириэмийэлэниэхтэрэ диэн соторутааҕыта биллэрбитэ. Учууталы өйүүр итинтэн да атын миэрэлэр бааллар.

Ким хайдах сатыырынан

Өскөтүн нууччалыы Год Педагога и наставника диэн чопчу өйдөнөр эбит буоллаҕына, маны сахалыы тылбаастыырга балачча уустуктар үөскээтилэр. Ким хайдах сатыырынан, өйдүүрүнэн тылбаастыыр. Ким эрэ Педагог уонна настаабынньык сыла, ким эрэ Педагог уонна сүбэдэй сыла, ким эрэ Учуутал уонна настаабынньык сыла, ким эрэ Учуутал уонна аҕа сүбэһит сыла, ким эрэ Уһуйааччы сыла диир.

Бу быйыл эрэ үөскээбит боппуруос буолбатах. Сыл аайы туох эрэ сылын биллэрэллэр. Ону сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр хайдах сатыылларынан, өйдүүллэринэн суруйаллар. Онон инникитин салалта  өттүттэн сыл биллэриллээтин кытта, муҥ саатар, ускуопкаҕа сахалыытын суруйан биир халыып тутуһуллара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.