«Учууталларбыт барахсаттар…»

Бүгүн Учуутал күнүгэр бу идэни талан олохторун аргыһа оҥостубут дьон араас үтүө, махтал тылларын истэллэр.

«Сыл учуутала-2010» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэх лауреата, СӨ үɵрэҕириитин попечителлэрин Сэбиэтин Гранын, «Арассыыйаны кытта бииргэ 370 сыл» бэлиэ хаһаайына, СӨ үɵрэҕириитин туйгуна, Ньурба оройуонун Күндээдэтээҕи «Кэнчээри» оҕо саадын сэбиэдиссэйэ Венера Степанова (Иванова) үөрэппит учууталларын туһунан бу курдук ахтар:

— Оскуолаҕа киирэр сылбар оҕо саадыгар сылдьыбатах буолан балаҕан ыйын 1 күнүгэр дьиэбиттэн барбытым. Алын кылаастарга хайдах үɵрэммиппин соччо ɵйдɵɵбɵппүн. Арай үһүс кылааска учууталбыт «хонтуруолунай дьыктааҥҥа бэлэмнэниэхпит» диэн хас да күн уруок кэннэ хаалларан, күнүс ыҥыртаан эрчийбитин, мин наһаа долгуйбуппун уонна түһээн «2»-ни ылбыппын ɵйдүүбүн.

Билигин толкуйдаан кɵрдɵххɵ, учууталларбыт Николай Алексеевич Иванов, Татьяна Николаевна Яковлева, Ксения Прокопьевна Кларова, Замира Митрофановна Васильева, Григорий Павлович Иванов, Николай Петрович Васильев, Елена Прокопьевна Титова, Вера Уаровна Уарова үлэлэригэр олус бэриниилээх, дьаныһан кыһамньылаахтык да үлэлиир эбиттэр. Уруок тас ɵттүгэр эбии ыҥыран, куруһуок үлэлэтэн олус  үчүгэйдик  дьарыктыыллара, хас биирдиибитигэр үɵрэтэр биридимиэттэригэр тапталларын иҥэрэргэ кыһаналлара.

Николай Алексеевич бастакы учууталбыт этэ. Бохуоттуу сылдьан, сиргэ сырыы аайы атын-атын сиринэн хааман тиийэбит уонна олох атын сиргэ кэлбит курдук буолабыт, оонньуу сылдьан мастар быыстарыттан ɵҥɵйдɵхпүтүнэ уҥуоргу ыаллар дьиэлэрэ бу турар буолар. «Ыраах хаһан да бара иликпит, чуп-чугас бохуоттуубут» — диэн муҥхааллаатахпытына, «улааттаххытына барыахпыт» диирэ. Кырдьык, ити тылын толорон, алын сүһүɵҕү тахсар сылбытыгар Бакамда үрэҕэр бохуоттаабыппыт.

Үһүс кылааска грузовой массыына куусабыгар тиэллэн Тойбохойго киирбиппит. Кыраайы үɵрэтэр түмэлгэ, ботаническэй саадка сылдьыбыппыт. Дьаабылыка маһын олус да сɵҕɵ-махтайа кɵрбүппүт. Тахсан иһэн подстанцияҕа сылдьыбыппыт. Электричество уота подстанцияҕа хайдах мустарын уонна биһиги дьиэбитигэр боробулуоха устун хайдах тиийэрин муодарҕаан бɵҕɵ буолбуппут. Сааскы суол бырыы да бадараан буолан массыынабыт батыллан хаалбытыгар учууталбыт уолаттардыын үппүттэригэр кырдьык-хордьук бадараантан тахсан ырыа-тойук буола салҕыы айаннаабыппыт. Учууталбыт ɵрүү фотоаппарааттаах сылдьара уонна хас хардыыбытын хаартыскаҕа түһэрэрэ.   Мин орто сүһүɵххэ тахсаат, үɵрэх ударнига буолбутум уонна оскуоланы бүтэриэхпэр диэри ити таһымтан түспэтэҕим.

Нуучча литературатыгар 7-с кылааска Замира Митрофановна кэлбитэ. Хап-хара хоп-хойуу баттахтааҕа, нэдиэлэ аайы уларыйа сылдьар «муру-муодунай» таҥастааҕа. Олус үчүгэйдик киһи эрэ умсугуйа истиэх гына суруйааччылар олохторун, айымньы сүрүн санаатын кэпсиир этэ. 9-10 кылаастарга кэниспиэктииргэ үɵрэппитэ. Хас биирдиибит кэниспиэгин бэрэбиэркэлээн туох ордук хос киирбитин,  туохха болҕомто ууруллубатаҕын, сүрүнэ туох буоларын, ону хайдах, хантан булуохха сɵбүн ыйара. Кини бу үɵрэҕэ, иҥэрбит сатабыла мин үрдүк үɵрэххэ ситиһиилээхтик үɵрэнэрбэр олус туһалаабыта. Бэриллибит сорудахтан наадалааҕын, сүрүнүн чорботон ылары сатыырбын преподователлэр бэлиэтээн, холобур туттар этилэр.

Химияҕа Ксения Прокопьевна үɵрэппитэ. Кини идэтин ис сүрэҕиттэн сɵбүлүүр быһыылааҕа, кэпсээбитин, быһаарбытын кэннэ эбии ыйытыы биэрдэххэ олус үɵрэрэ уонна ирэ-хоро сиһилии дириҥэтэн быһаарара.

Бэһис кылааска историяны Семен Петрович Архипов үɵрэппитэ. Эмиэ олус умсугутуулаахтык кэпсиирэ, аахпыккын, билбиккин дуоска иннигэр таһааран хайаан да кэпсэтэрэ, аны нэдиэлэ кɵтɵ-кɵтɵ уочаратынан хаһыаттан тугу аахпыппытын кэпсиирбит.

Биһиги киһи-хара буола үүнэн-сайдан тахсарбытыгар улахан ɵҥɵлɵɵх киһинэн кылааспыт салайааччыта Татьяна Николаевна Яковлева буолар дии саныыбын.

Тус бэйэм киниттэн эппиэтинэстээх, дьоҥҥо болҕомтолоох, идэҕэ бэриниилээх, биэрбит тылга турар буолууга үɵрэммитим. Холобур ылар, тумус туттар киһим ɵрүү кини. Биир да күн үлэтигэр ɵрɵɵбɵтɵҕɵ. Кылаас салайааччытын быһыытынан 9-с кылааска «План самовоспитания комсомольца» диэни хас биирдиибитигэр оҥотторон «аттестациялаабыта». Үɵрэх дьылын устата ити былааммыт туолуутун хонтуруоллаабыта.

Биһиги кылаас оҕолоро бары да олус кɵхтɵɵх уонна дьаныардаах этилэр. Уолаттарбыт тустан оройуоҥҥа биллэллэрэ. Кылааспытыттан элбэх оҕо оскуола баскетбольнай хамаандатыгар баара. Туризмҥа эмиэ бэрт ситиһиилээхтик кыттарбыт. 7 кылааска ансаамбылынан «Таммахтар» ырыаны ыллаан  оройуоҥҥа бастаабыппыт. Ырыаҕа Григорий Егорович үɵрэтэрэ, олус кичэйэн куоласка араартаан эрчийэрэ. Саас эрдэттэн гастроллуу барарбыт олус күүтүүлээх айан буолара, бортовой массыына кузовыгар мааты тэлгээн, сабыытынан саптан айанныырбыт. Үксүгэр ол сабыыбытын киэр илгэн сулустаах халлааны одуулуу ырыа-тойук буоларбыт.

5 кылааска сылдьан дьиэлээн иһэн суолбут ортотугар тɵгүрүччү олорон «Тɵрɵɵбүт саҥаттан» тиийэ илик кэпсээммитин доргуччу ааҕарбыт — уочарат быһыытынан биир киһи ааҕар, атыттар истэбит. «Чүɵчээски» кэпсээни ааҕан баран бары уоран сиэбит түүлээх уллуҥаҕы абааһы кɵрɵн күргүɵм мɵҕүттүбүппүт. Онтон Эрилик Эристиин Хачыгырын аһынан харахпыт  уу-хаар баспытын кистээн сотторбутун ɵйдүүбүн.

Аан бастаан улахан кылаастар «таансыларыгар» 7 кылааска Саҥа дьылга кɵҥүллээбиттэрэ. Долгуйуу бɵҕɵ буолбуппут. 10 чаас саҕана дьурууһунайдар «сэттистэр үҥкүүлээбэт буоллаххытына дьиэлиигит» диэбиттэригэр бары тɵгүрүччү туран солдатскайдыы хааман «үҥкүүлээбиппит». Инньэ гынан, 12 чааска диэри сылдьыбыппыт. Билигин санаатахха, дьэ кɵрүдьүɵс кɵстүү буолуо…

Учууталларбыт барахсаттар кыһанан туран чиҥ билиини биэрбиттэрин түмүгэр оскуоланы бүтэрбиппит түɵрт уон сылтан оруннар да химия, физика, алгебра, геометрия задачаларын билигин да суоттуур кыахтаахпын дии саныыбын. Аны «учуутал эрэ буолуохпут суоҕа» диир бэйэбит элбэх оҕо учуутал идэлээхпит уонна күн бүгүнүгэр дылы үлэлии сылдьабыт…