“Учууталлыахтаахпын эрдэттэн билэрим”

Уһуйааччы сылын иитинэн Уус Алдан улууһун Бороҕон нэһилиэгин Мүрү 1-кы нүөмэрдээх оскуолатын дириэктэрин үөрэх чааһыгар солбуйааччы, англия тылын учуутала, “Саха сирин эрэлэ” бэлиэ хаһаайына, улуус эдэр учууталларын ассоциациятын салайааччыта Анна Артамонованы кытта сэһэргэстибит.

Сөбүлүүр биридимиэтим этэ

– Анна Николаевна, учуутал буолабын диэн хаһан быһаарыммыккыный?

– Төрөппүттэрим этэллэринэн, букатын кыра эрдэхпиттэн учууталлаах оонньуур үһүбүн. Бэһис кылаастан омук тылын учуутала буолар ыралааҕым. Уһуйааҥҥа сылдьан убайым бэһис кылааска үөрэтэр матырыйаалларын билэрим. Кыра эрдэхпиттэн омук тылын үөрэтэргэ талаһар этим. Ийэм ону билэр буолан, куоракка бардаҕына оонньуур оннугар үксүн араас өҥнөөх тылдьыттары, эбии дьарык кинигэлэрин атыылаһан аҕалара. Оччолорго репетитор суоҕа, ЕШКО диэн оскуо­ла баара. Сорудахтарын толорон буостанан ыытарбыт. Бэрэбиэркэлээн баран туох­ха сыыспыппын ыйан харда сурук суруйаллара. Англия тыла сөбүлүүр биридимиэтим этэ, онон олимпиадаларга куруук миэстэлэһэрим.

– Хас сыл учууталлаан баран дириэктэри солбуйааччынан ананныҥ?

– Быйыл ананным, учууталлаабытым онус сыла. Үөрэнээччилэрим англия тылын сыллата талаллар. Онон эксээмэннээх 9-с уонна 11-с кылаастаргын бэйэҥ үөрэт диэн чааспын хаалларбыттара.

– Эксээмэннэрин хайдах туттараллар?

– Бэһис кылаастан саҕа­лаан үөрэппит оҕолорум былырыын оскуоланы бүтэрбиттэрэ. Биир үөрэнээччим 87 баалга (5 сыанаҕа), иккис үөрэнээччим 85 баалга (5 сыанаҕа), үһүс үөрэнээччим 74 баалга (4 сыанаҕа) суруйбуттара. Ол иннинээҕи сыл 76 уонна 86 баалларга туттарбыттара. Сыллата бигэтик 80-тан тахса баалы ылаллар. Бэйэм үөрэммит кыһабар, ХИФУ омук тылын уонна регионоведение институтугар үс үөрэнээччим киирдэ, эмиэ учуутал буолар баҕалаахтар.

Бастакы салайбыт кылааспыттан 20 оҕо оскуоланы бүтэрбититтэн, икки оҕо – кыһыл көмүс мэтээлинэн. Оҕолорум бары
100 % үөрэххэ киирбиттэрэ. Итинтэн 7 оҕо үрдүк үөрэххэ (Владивосток, Казань, ХИФУ), онтон атыттар бары орто анал үөрэххэ киирэн устудьуон үрдүк аатын сүкпүттэрэ.

Эдэр учууталлар ассоциацияларын  биэс сыла

– Эн Уус Алдан улууһун эдэр учууталларын ассоциациятын салайаҕын. Ассоциация устуоруйатыттан ахтан ааһыахха.

– 2016 сыллаахха өрөспүү­бүлүкэтээҕи учууталлар сийиэс­тэрин иитинэн, Уус Алдан улууһуттан дэлэгээтинэн талыллан, СӨ Билим Дьоҕус академия­тыгар ыытыллыбыт эдэр педагогтар пуорумнарыгар кыттыбытым. Онно сылдьан атын улуус­тарга ассоциациялар, түмсүүлэр баалларын бэлиэтии, биһирии көрбүтүм. Пуорумтан кэлэн баран ити санаабын улуустааҕы үөрэх управлениетыгар тиэрдибитим. Эдэр учууталлары түмэн улуустааҕы пуоруму оҥорбуппут. Ол түмүгүнэн эһиилигэр ассоциация тэринэн, 2017 сыллаахха Юстиция министиэристибэтигэр кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ быһыытынан регистрациялаппыппыт.

Бу биэс сыл устата эдэр учууталлар сыллата араас былааннаах үлэлэри ыытан кэллибит, холобур, “Эдэр учуутал оскуолата”. Улуус эдэр учууталлара маастар-кылаастары, сэминээрдэри, идэ куонкурустарыгар кыттыбыт учууталлар аһаҕас уруоктарын көрөн уопут ылан бараллар. Куонкуруска кыттар эдэр учууталлары өйүүбүт, көмөлөһөбүт.

Маҥнай саҕалыырбытыгар Үөрэх управлениетын исписэ­лииһэ Мария Михайловна Петухова ыйан-кэрдэн биэрбитэ. Кини бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбытын кэннэ атын исписэлиистэр сүбэлииллэрэ-амалыыллара, сыыйа бэйэбит даҕаны уопутуран барбыппыт.

Улуустан – 25 учуутал

– Аны 25 эдэр учуутал соҕуруу баран үөрэнэн кэлбитэ дии. Хайдах ситиспиккитий?

– Ол иннинэ 2016 сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи англия тылын эдэр учууталларын күрэҕэр кыттыбытым, “Лучший урок” диэн номинацияҕа тиксибитим. Ити сыл күһүнүгэр СӨ Үөрэҕи сайыннарар уонна идэ таһымын үрдэтэр институт эдэр учууталлары Санкт-Петербург куоракка үлэ уопутун эбинэр үөрэххэ (стажировка) ыыппыта. Хас да төгүллээн Арассыыйаҕа бастыҥ оскуола аатын сүкпүт 56-с нүөмэрдээх академическай гимназия хайдах үлэлии-үөрэтэ олорорун билсэн кэлбиппит. “Манна улууһум атын учууталлара кэлсибиттэрэ буоллар”, – диэн баҕа санаалаах гимназияттан тахсыбытым. Ити баҕа санаабын испэр иитиэхтии сылдьыбытым. Онтон кэлэн управлениеҕа тиэртэҕим.

Улуус учууталлара элбэхтик түмсэр буолан, ассоциация үлэлиирин билэллэрэ. Уопсайынан, үөрэх управлениета, улуус баһылыга А.В.Федотов көрүүлэрбитин, этиилэрбитин өрүү өйүүллэр. Туох эрэ боппуруостар, кыһалҕалар үөскээтэхтэринэ, этии­лэрбитин тута туох кыалларынан көмөлөһөллөр. Онон үлэлииргэ үчүгэй.

Ол күһүн өрөспүүбүлүкэ суолталаах, дьиэлэрдээх, кэрэ айылҕалаах “Чубучааны” лааҕырга миэстэ көрөн, эдэр учууталлар пуорумнарын ыыппыппыт. Тэрээһиҥҥэ 60 эдэр учуутал кыттыбыта. ХИФУ OPEN институтун дириэктэрэ М.В.Курневаны кытта ыкса сибээс­тээхтик үлэлиибит. Кэмиттэн-кэмигэр форсайт, стратегическай сиэссийэлэри, учууталларга аналлаах лиэксийэлэри, сэминээрдэри ыыталлар. Пуорумҥа эмиэ лиэксийэ, сэминээр буолбута, Грант чэрчитинэн ханнык куонкурустар ыытыллалларын билиһиннэрбиппит.

Пуорум бастакы түһүмэҕэр кэтэхтэн тестирование ыыппыппыт. Манна “Үөрэх туһунан” сокуо­ну, федеральнай судаарыстыбаннай ыстандаарты төһө билэллэрин көрбүппүт, уйулҕа өттүнэн түгэннэри быһаарыылар бааллара. Тестированиеҕа 120 киһи кыттыбыта. Итинтэн 60 киһи ааспыта.

Иккис түһүмэххэ учууталлар хамаанданан Уус Алдан улууһун үөрэҕэ сайдыытыгар аналлаах үөрэх бырайыактарын көмүскээбиттэрэ. Эспиэрдэр бастакы икки миэстэни быһаарбыттара, үһүскэ сүүмэрдээн хамаанда талбыттара. Бастакы миэстэҕэ Лөгөй ос­­куолатын “Каникул оскуолата” диэн бырайыагынан кыайыы­лаах тахсыбыта. Каникул кэмигэр интэринээттээх оскуола баазатыгар үөрэх симиэнэтин тэрийэр этиилээхтэрэ. Манна сүрүн судаа­рыстыбаннай уонна биир кэлим эк­сээмэҥҥэ үөрэнээччилэрэ үрдүк көрдөрүүлээх учууталлар оҕолору эрчийэр бырайыагы толкуйдаабыттар этэ. Лөгөйдөр тустаах бырайыагы олоххо киллэрдилэр. Биһиги оскуолабыт эмиэ туспа күһүҥҥү “Каникул оскуолатын” ыытта. Сүрүн биридимиэттэргэ консультациялар, күн иккис аҥаарыгар сайыннарар-­аралдьытар тэрээһиннэр буол­лулар. Тиһигин быспакка тэрилиннэҕинэ, көдьүүстээх буолуоҕа диэн эрэнэбит.

Иккис миэстэҕэ Тулуна, Арыы­лаах нэһилиэктэрин эдэр учууталлара куйаар ситимин (Инстаграм, Ютуб) нөҥүө оҕолору үөрэтии­гэ бырайыагы оҥорбуттара. Оччолорго бу ситимнэр бобулла иликтэрэ. Эмиэ бэрт үчүгэй бырайыак этэ. Кытыы нэһи­лиэк оскуолаларын оҕолоро ыарырҕатар биридимиэттэригэр (холобур, физикаҕа) куйаар ситимин нөҥүө үөрэнээччилэри дьарыктааһын, уруок ыытыы. Уонна чаҕылхай учууталлары сүүмэрдээн, үһүс миэстэни кинилэргэ биэрбиппит.

Онон 2016 сыллаахха бэйэм сылдьан кэлэн баран, СӨ Ил Дарханын Граныгар кыттан кыа­йан, Уус Алдан улууһун 25 эдэр учуутала былырыын тохсунньуга Санкт-Петербург – Казань хайысханан үлэ уопутун эбинэр үөрэххэ баран кэлбиппит. Баҕа санаам олоххо киирдэ диэн үөрэбин. Санкт-Петербурга уонна Казань куоракка функциональнай кырааматынаһы олоххо киллэ­риини иҥэн-тоҥон үөрэппиппит.

Ити тохсунньуга сылдьыбыппыт, кэлэн баран улуустааҕы Олунньутааҕы мунньахха спикердээбиппит, хайысхаларынан арахсан учууталларга сэминээр тэрийбиппит. Муус устарга «Эдэр учуутал оскуолата» тэрээһини ыыппыппыт. Манна улуус эдэр учууталларыгар аһаҕас уруоктары, маастар-кылаастары тэрийбиттэрэ.

Оскуолабытыгар “суол каартатын” ылынан былааннаах үлэ бара турар. Быйыл ассоциациябыт биэс сылын бэлиэтиэхтээхпит. Функциональнай кырааматынас­ка сэминээр ыытары былаанныыбыт. Күн бүгүн хомуурунньук таһаарыытыгар үлэлэһэ сылдьабыт.

– Инникитин ассоциация тугу былаанныыр? Салгыы Граннарга кыттар толкуй­дааххыт дуо?

– Мин биэс сыл үлэлээтим уонна атын үлэҕэ ананан, саҥа салайааччы талыллыахтаах. Саҥа хамаанда кэлэн, саҥа сүүрээни киллэрэн үлэлиирэ туох куһаҕаннаах буолуой. Эдэр учууталлары өйүүр Грант баара олус үчүгэй, Ил Дархаҥҥа махталбыт улахан. Биир улуустан букатын 25 учуутал баран үөрэнэн кэлэрэ улуус аайы кыаллыбат дьыала. Кэлэр-барар айаммыт төлөбүрэ босхо этэ, учууталлар үөрэхтэрин эрэ төлөөбүттэрэ. Сорохтор аан маҥнайгытын көтөллөрө, сорохтор Санкт-Петербурга, Казаҥҥа бастакыларын сылдьыбыттара. Онон умнуллубат, туһалаах өйдөбүл хаалбыта. Билигин даҕаны ыйыталаһаллар, өссө үөрэнэ барыаҕыҥ дииллэр.

Уһуйааччы сыла

– Быйыл Арассыыйаҕа Уһуйааччы сылын биллэрдилэр. Туох уларыйыылары күүтэҕит?

– Учуутал аата-суола өрүү үрдүктүк тутуллуохтаах. Бу сыл учууталларга саҥа сонун быра­йыактар, интэриэһинэй тэрээһиннэр ыытыллыахтара дии саныыбын. Аныгы олох ирдэбилинэн, эдэрдэр даҕаны саастаах учууталларга хардарыта уһу­йааччы (наставник) буолуохтарын сөп диэн көрөбүн. Кинилэр көмпүүтэр, сыыппара өттүгэр быдан сыстаҕастар. Саамай сүрүнэ, оҕо уонна төрөппүт учуутал үлэтин сыаналыыра ирдэнэр.

Атын эрэгийиэннэргэ эдэр учууталлары өйүүр араас бырагыраамалар бааллар эбит. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ былааннаах үлэ барар. Учууталларга чахчы таһаарыы­лаах сыл буолуо диэн эрэнэбин.

– Ассоциацияны сала­йан кэлбит киһи быһыытынан эдэр учуутал туох кыһалҕа­лаах диэн көрөҕүн? Туох-ханнык боппуруоска көмөлөһөр нааданый?

– Биһиги ити боппуруоска эмиэ тиһигин быспакка ыйытыктары ыытабыт, анаалыс оҥоробут. Тыа сиригэр үлэлии кэлэр учууталы, бастатан туран, дьиэ-уот боппуруоһа долгутар. Кыра нэһи­лиэктэргэ уопсайдары эҥин тутар эбит буоллахтарына, улуус киинигэр ити уустук. Иккиһинэн, хамнас боппуруоһа сытыытык турар.

Оскуолабытыгар «Эдэр учуутал оскуолата» тэрээһини булгуччу ыытабыт. Биһиэхэ, Мүрү 1-кы нүөмэрдээх оскуолатыгар быйылгы үөрэх дьылыгар 10 эдэр учуутал, 2 эдэр исписэлиис кэллэ. Оскуола салалтата кинилэри туох кыалларынан өйүүбүт, сүбэлиибит.

– Биир оскуолаҕа 12 эдэр исписэлиис диэн элбэх эбээт. Оччотугар учууталларгытын ханна гынныгыт диэн ыйытыы күөрэйэр.

– Мин дириэктэри солбуйааччынан ананан, аҕыйах чааһы ылан, эбии учуутал ирдэннэ, сорохтор куоракка көһөн бардылар, түөрт учуутал бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыста… Уопсайынан, Уус Алдан улууһугар 60-ча эдэр учуутал үлэлии кэллэ.

– Сиһилии хоруйуҥ иһин махтал.