Удьуор уус Алексей Скрябин

Уус – удьуордаан бэриллэр талаан, Чыҥыс-Таҥха-Билгэ Хааннартан өлүүлэнэн-чаастанан бэриллэр үрдүк анал. Кинилэр диэтэх «дьон», сороҕор, тоҕо эрэ биир киһиэхэ элбэҕи хатаҕалаан биэрэллэр. Тоҕотун ким билиэ баарай?! Ол аналы «аҕыс кырыылаах киһи» эрэ уйан эрдэҕэ…

Оннук киһинэн Амма улууһун Сатаҕай нэһилиэгин төрүт уус Скрябиннар дьиэ кэргэттэригэр 1964 с. төрөөбүт Алексей Петрович Скрябин буолар. Кини эһэтэ Архип Петрович-Тыайыкап уус, аҕата Петр Архипович-Бүөтүккэ уус мас, тимир уустара эбиттэр. Алексей Петрович этэринэн, бииргэ төрөөбүт убайдара Василийдаах Архип улахан уустар эрээри, биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыттар эбит. Эдьиийэ Акулина тарбаҕар талааннаах иистэнньэҥ. Онон бииргэ төрөөбүттэр удьуордаан, үөһэттэн айдарыылаах уран уустар буолаллар.

Сатаҕай ыччата ууска уһуйуллар

Алексей Петрович 1992–2011 сс. Сатаҕай оскуолатыгар, Амматааҕы оҕо айар дьиэтин иһинэн үлэлиир эбии үөрэхтээһин устуудьуйатын салайааччытынан уолаттары тимиринэн уһаныыга уһуйбут. Улуус быыстапкаларыгар быһах, хомус оҥоһуктарынан Владик Никитин I миэстэ, Гриша Афанасьев II миэстэ (2003), Толя Адамов II миэстэ, Васильев Ньургун II миэстэ, Владик Никитин III миэстэ (2005), Андрей Никитин трактор поршеныттан чороон кутан оҥорон, улууска I миэстэ, Вася Ильин «Туруйалар» композицията (2007) улууска биһирэбили ылбыттар. Алексей Петрович уһуйааччы быһыытынан уолаттарга аҕалыы сыһыаннаһан, оҕо кыра эрдэҕиттэн уһаныы айылгытыгар түргэнник ылларарын, уһуйар киһи хайдах туттан-хаптан уһанарын, оҥоһуга табылларыгар, санаата көнньүөрэн туойан доллоһутарын көрө-истэ улааталларын, тимир кытардан эллии туран, оҥоһук бөҕө-таҕа, сиэдэрэй буоларын харах холооһунунан көрөн үөрэнэллэрин, уһаныы араас сатабылларыгар, кистэлэҥнэригэр бэйэтин кытта тэҥҥэ сырытыннаран уһуйбут.

Мэҥэ оҥоһуктар

Алексей Петрович 2015 с. айылҕаттан талаанын салгыы сайыннарар баҕалаах чааһынай урбаанньыт буолбут. Ити кэмнэртэн тимир ууһун быһыытынан дьаныардаахтык ылсан, күүскэ үлэлээбит. Мэҥэ оҥоһуктары оҥортоон, аата өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит. Бэйэтэ этэринэн, 4 мэҥэ оҥоһугу оҥортообутуттан 3‑һэ Амма, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас тыатын сиригэр олохторун анаабыт Үлэ Дьоруойдарыгар анаммыттар. Амма улууһун Сатаҕайыгар Тимофей Спиридонович Лукин төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах «Кулунчуктаах биэ», Чурапчы Мындаҕаайытыгар Роман Иннокентьевич Константинов атынан айаннатан иһэр мэҥэтин, Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар Афанасий Егорович Степанов миинэр миҥэтин сиэтэн турар мэҥэ оҥоһуктарын тимири таптайан, иһэрдэн оҥортоон, дьон-сэргэ сөҕүмэр үөрүүтүн, махталын, биһирэбилин ылыан ылбыт. Алексей Петрович этэринэн, Болугур искибиэригэр турар Ийэ уонна оҕо өйдөбүнньүгүн бэйэтэ тобулан, толкуйдаан оҥорбут. Оттон атын мэҥэ оҥоһуктарын хаартыскаттан үтүгүннэрэн уонна сакаасчыттар «маннык тиэмэҕэ оҥоһуллуохтаах» диэн эппит ирдэбиллэрин тутуһан оҥортообут. Төһө да «маннык буолуохтаах» диэбиттэрин иһин, сылгы быһыытын-таһаатын, сиэлин-кутуругун, киһи, дьахтар, оҕо мэтириэттэрин тимиргэ үкчү түһэриэххэ диэтэххэ, манан аҕай дьыала буолбатаҕа чахчы. Мындырдаан толкуйдааһынтан, араас ньыманы сатабыллаахтык туттууттан, чопчу ааҕан-суоттаан таһаарыыттан оҥоһуллан эрдэхтэрэ. Хаартыскаттан көрдөххө, оҥоһугун кэрчик-кэрчик куһуоктары иһэрдэн оҥорор эбит. Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыстара ахталларынан, мэҥэ оҥоһукка ылсарга эрдэттэн уһуйуллууну ааспыт, «оҥоробун» диэн күүстээх санааны ылыммыта» диэн кэпсээтилэр.

Дьэ ити курдук, 2020 с. Амма улууһун Болугур нэһилиэгэр Улуу Кыайыы 75 сылыгар аналлаах Ийэ оҕотунаан турар улахан өйдөбүнньүгүн искибиэрэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыбыт.

Сиэр-туом туһунан

2024 с. ахсынньы 12 күнүгэр Хомус күнүн чэрчитинэн, Амма улууһун киинигэр быыстапкалыы тахса сылдьан, Алексей Петровичтан ылбыт интервьюбун, уһанар дьоҥҥо наада буолаарай диэммин, хайдах баарынан биэрэбин: «Уһана сылдьан ыарырҕаттахпына, туох эмэ сатанымаары гыннаҕына, аал уоппун оттон, чэй, табах бэрсэбин уонна көрдөһөбүн: «Аал уотум иччитэ, сатаабатым-кыайбатым, көмөлөс», — диэн бэйэтин кытта кэпсэтэбин уонна кыһам уотугар алаадьы уурабын. Түү (сиэл — А. К.) биэрбэппин. Оччоҕуна туох эрэ кэлэр, көмөлөһөр курдук буолар. Табыллыбат табыллар буолан хаалар. Улахан үлэни үлэлии сылдьаммын (мэҥэ оҥоһук — А. К.) элбэхтик аал уоппуттан көрдөспүтүм. Көрдөстөххө, көмөлөһөр, табыллан кэлэр. Туох эрэ ыйар курдук гынар. Туох эрэ хайа диэки хайдах оҕустахха, (сөптөөх быһыы–А. К.) тахсарын этэр курдук гынар. Тугун бэйэм да билбэппин. Ону илэ да, үлэлии да сылдьан, түһээн да көрөбүн. Түһээбиппинэн сарсыарда оҥордохпуна, тахсан кэлэр. Хайа диэки охсору этэн биэрэр курдук гынар. Оннук оҕустахха, тахсан да кэлэр түгэннэрэ эмиэ баара. Сороҕор биир түүлгэ биир охсууну быһаарар. Холобур, киһи сирэйин ханан охсон таһаарарбын билбэт буоллаҕым дии. Ону түүлбэр көрө-көрө, охсон таһаарбытым. Түүлбэр бэйэтэ киирэн кэлэр, «көһүн» диэн көрдөспөппүн. Уон кылаас үөрэхтээхпин. Атын үөрэххэ (скульптор) үөрэммэтэҕим».

Дьэ, итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ, син биир киһи олоҕун салайар, ыйан-кэрдэн биэрэр үрдүкү күүс баара ураты талааннаахтарга биллэр эбит…

Ураты охсуулаах хомус

Алексей Петрович Хомус түмэлигэр 2011 с. элитиэпкэ хотууртан тыллыын-баҕастыын үргүлдьү быһан охсубут хомуһун бэлэх уунарыгар кэс тыл этэн туттарда: «Бу хомуспун Хомус түмэлигэр, эдэр ыччат үөрэннин диэммин, бэлэхтиибин. Маннык ньыманан икки хомуһу охсубуппуттан биирэ Москваҕа барбыта».

Хомуһу сыныйан көрдөххө, хотуур кэтэҕиттэн (обушок) хомус сүнньүн (корпус), хотуур туоһуттан (полотно) хомус тылын үргүлдьү быспыт. Хомус сүнньүн иэҕэн таһаарбыт, тылын сүнньүн булларбыт. И. Е. Алексеев‑Хомус Уйбаан сыныйан көрүүтүнэн, хомус сүнньүн иэҕиитигэр уонна тылын сүнньүн булларыытыгар «уустук үлэни көрсүбүт», онон биир хотууртан 2 хомуһу быһан оҥорбут буолуон сөп», — диэн сабаҕалаата. Хомус уопсай уһуна 10,6 см, сүнньүн (корпус) уһуна 9,9 см, тиэрбэһин кэтитэ 3,8 см, тиэрбэһин халыҥа 3,1 см, тылын уһуна 9,5 см, хохуората 2 см, чыычааҕа 0,2 см. Мас хаатын уһуна 11,8 см, кэтитэ 2,2–2,3 см, үрдүгэ 1,2–2,7 см. Тирбэҕэ быатын уһуна 43 см. Хомус этигэн тыастаах. Хотуур тимириттэн охсуллубут буолан, хараҥа дьүһүннээх, төрүт үгэстии быһыылаах-таһаалаах.

Түмүк

Дьон-норуот туһугар олорор-үлэлиир, айар-тутар үтүө санаалаах, айылҕаттан талааннаах дьону норуот ытыктыыр, ылынар уонна билинэр. Оннук киһинэн А. П. Скрябин буолар. Кини наһаа сэмэй, кыаҕын-талаанын ыһа-тоҕо кэпсээбэт, «оттон оннук буолан хаалар» диэнинэн салайтарар. Бэйэтэ этэринэн, «… аргыый уһаммыта буолар инибин… Көстөн иһиэ… Тимир кыайтарбат буоллаҕына, баҕар, уруһуйга көһүөм…» — диир. Ол эрээри тугу уһаныахтааҕын сүүстэ сыымайдыы, тыһыынчата толкуйдуу сылдьар буолуохтаах.

Кыһа уота ыһыахтанар, кыстыкка тимир ыастыы эллэнэр, күөрт күпсүйэр, хомус хатан тыла хатарыллар …Ити Сатаҕайга Күкүр уус уһанар тыаһа иһиллэр…

К. П. Аммосова,

Хомус түмэлин билимҥэ уонна

сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ.