Удьуорун 13 көлүөнэҕэ тиийэ билэр Алгыс Попов —  “Басхан” кыайыылааҕа (видео)

Бу күннэргэ Үөһээ Бүлүүтээҕи «Тускул» оҕо айымньытын  киинэ, улуустааҕы “Сомоҕо” оҕо хамсааһына, Исидор Барахов  аатынан  Саха Өрөспүүбүлүкэтин   судаарыстыбаннаһын түмэлэ, Саха өрөспүүбүлүкэтин оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа  “Басхан-2024” IV өрөспүүбүлүкэтээҕи (дьыалабыай оонньуу) күрэһин тэрийэн ыыттылар.

Саха аптаныамыйатын төрүттээччи Степан Аржаков төрөөбүтэ 125 сылыгар анаан Семен Донской аатынан үөрэх сайдыытын уонна идэ таһымын үрдэтэр үнүстүүккэ ыытыллыбыт тэрээһин 13 улуустан 15 кыттааччыны түмтэ. Суолталаах тэрээһиҥҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун И.М. Романов аатынан Төхтүрдээҕи орто оскуола 8-с кылааһын үөрэнээччитэ Алгыс Попов кыттыыны ылла. Кини I Үрдэл кыайыылааҕынан буолла.

Бүгүҥҥү Уол оҕо күнүнэн сибээстээн, Алгыс Попову кытта тэрээһин ис хоһоонун, киниэхэ тус бэйэтигэр бу күрэскэ кыттыыта туох суолталааҕын туһунан кэпсэттибит.

— Алгыс, Оҕо саас сылыгар эн бэйэҕэр, учууталларгар уонна чугас дьоҥҥор умнуллубат бэлиэ бэлэҕи оҥорбуккунан эҕэрдэлиибин. Дьэ, маннык улахан кыайыыны ситиһииҥ туохтан саҕаламмытай?

— Саҥа дьыл иннинэ улууспутугар суолталаах тэрээһин буолар диэн бэлэмнэнэн саҕалаабыппыт. Олунньу 9 күнүгэр Чүүйэ орто оскуолатыгар  Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо Василий Скрябин төрөөбүтэ 80 сылыгар анаммыт «Мин — баһылыкпын» улуустааҕы дьыалабыай оонньуу буолбута. Мин онно бастаан,  “Кылаан чыпчаал” кыайыылааҕынан буолбутум. Онон оскуолабыт иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччыта Ольга Максимова салалтатынан аны  улууспут чиэһин өрөспүүбүлүкэҕэ көмүскүүр буолбуппут.

“Басхан-24” күрэскэ Нам, Сунтаар, Амма, Томпо, Горнай, Кэбээйи, Чурапчы, Муома, Мэҥэ Хаҥалас, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Анаабыр улуустарыттан, Дьокуускай куораттан кэлбиттэр этэ. Бары миигиттэн аҕа саастаах 9-10 кылаас уолаттара. Бэйэм сааспар соҕотох этим.

Тэрээһин ис хоһооно наһаа дириҥ, киһи бэйэ-бэйэтиттэн элбэххэ үөрэнэр. Мин тус бэйэм ордук Кэбээйи уонна Сунтаар улууһуттан кэлэн кыттыбыт уолаттары чорботон бэлиэтиэм этэ. Уопсайынан да, кыттааччылар бары киэҥ көрүүлээх оҕолор. Ким да ыксаабат, ыгылыйбат, бэрт холку дьон.  Күрэс араас түһүмэхтэрин, ордук “Дойду салайааччыларын төһө билэҕиний?” диэн ыйытыыны сөбүлээбитим. Анал билиэттэртэн биири талан ылан хоруйдуугун. Миэхэ Николай-2 ыраахтааҕы түбэспитэ.

— Ханнык салайааччылар тустарынан ыйытыылары биэриэхтэрин туһунан эрдэттэн сэрэппиттэрэ дуо?

— Барыта 16 салайааччыны ыйытыахтаахтарын сэрэппиттэрэ. Холобур, Улуу Бүөтүр, Уордаах Уйбаан, Ленин, Сталин, Ыстапаан Аржаков, Былатыан Ойуунускай , Исидор Бараахап тустарынан ыйытыылар баар буолуохтарын билэр этибит. Кинилэр биографияларын буолбакка, олохторугар тугу оҥорон хаалларбыттарын кэпсиир сорук турбута. Маны таһынан, “Оҥоһуу өй” диэн дебаты (куолулааһын) сөбүлээбитим. Манна Чурапчы гимназиятын 10 кылааһын үөрэнээччитэ Андрей Степанов барыбытыттан чаҕылхай этэ. Кини бары түһүмэхтэргэ кимиилээхтик киирсэн, “Муҥутуур кылаан” кыайыылааҕынан буолуон буолбута.

— Күрэс хас түһүмэхтээх этэй?

— Бэрт интэриэһинэй түһүмэхтэр: “Удьуор утума», «Дойду салайааччылара мин тус бэйэм көрүүбүнэн», «Өркөн өй» – ыйытыктарга хоруй, «Мөккүөр» уонна «Айыы умсулҕана» – талан ылбыт хоһоону ситэрии.  Мин “Удьуор утумугар” хайҕанным. Эһээм Николай Попов өттүнэн аҕа ууһун төрүччүтүн 13 көлүөнэҕэ диэри үөрэппитим. Саамай элбэх “көлүөнэлээх” мин этим.

Биллэн турар, бу күрэскэ кыттаары бэлэмнэниим буолбатах, өр кэмҥэ дьаныһан үөрэтиим түмүгэ. Маныаха убайым Иван Корякин төрдүн-ууһун туһунан кинигэтэ көмө, өйөбүл буолбута. 1700 сыллаахха олорон ааспыт Бытык диэн киһиттэн саҕаламмыт аҕа ууһун ырытыы.

— Алгыс, аатыҥ да үчүгэйэ бэрт, бу маннык тэрээһиннэргэ кыттыыҥ (бастаан улууһуҥ иһигэр, онтон өрөспүүбүлүкэҕэ) эйиэхэ тус бэйэҕэр тугу биэрэрий? 

— Оо, мин бу иннинэ үөлээннээхтэрим курдук “төлөпүөн оҕото” этим буоллаҕа. Кырдьыга этэххэ, “автономия” диэн тылы истэн эрэ билэр этим. Билигин бу өйдөбүл ис суолтатын билэн, олоҕу күрүүм олох уларыйда. Баһылык олоҕу хамсатар, бэйэтин холобурунан дьонун-сэргэтин дойдутун туһугар инники күөҥҥэ сирдиир салайааччы буоларын дьэҥкэтик өйдөөтүм.

Бу иннинэ араас тэрээһиннэргэ кыттар этим. Холобур, дойду таһымыгар тиийэ хоһоон ааҕыытын күрэһигэр кытта сылдьыбытым. 2022 сыллаахха Култуура 1-кы пуорумугар кыттыбытым.  Биллэн турар, манна мин соҕотох бэйэм кыахпынан кыттыбат буоллаҕым. Учууталбар Ольга Николаевна Максимоваҕа улахан махталлаахпын. Кини миигин быйыл итинник улахан тэрээһиннэргэ кытыннарда. Төхтүр музыкальнай оскуолатын учуутала Екатерина Ивановна Вензель тыйаатыр кылааһыгар үөрэтиитэ бары күрэстэргэ холкутук, үөрүйэхтик кыттарбар олус туһалаата. Мин быйыл тыйаатыр кылааһын бүтэрэбин.

Эһээм Николай Федосеевичка махтанабын. Бу күөн күрэстэргэ барытыгар мин аттыбар сырытта, улаханнык өйөөтө.

Кини миигин олох кыра эрдэхпиттэн уһанарга үөрэппитэ. Дьиэбитигэр уһанар мастарыскыайдаахпыт. Сыл аайы улууспутугар ыытыллар култуура уонна успуорт эстэпиэтэтигэр кыттабыт. Мин удьурхайынан чорооннору, хамыйахтары, кытыйалары оҥорбутум. Эбэм Валентина Дмитриевна дебаакка кыттарбар сүбэлээн көмөлөспүтэ.  Кини мин сүрүн сүбэһитим, кытаанах ирдэбиллээх “суудьуйам”. Хайаан да сыыһаларбын булар. Ол ону көннөрөргө дьулуһабын. Эбэбиттэн мин ас астыырга үөрэнэбин. Сонун аһы астыырыгар анаан “кэлэн көр, үөрэн” диир.  Ийэм Алла Николаевна миигин өрүү арчылыы сылдьар киһим. Бу күрэстэргэ кыттарбар миэхэ алгыстаах ырбаахы тигэн биэрбитэ. Бэйэм сакаастаабытым. Онуоха икки түүн иһигэр бэртээхэй ырбаахым бэлэм буолта. Ол ону кэтэн, дьыалабыай оонньууларга ситиһиилээхтик кытынным дии саныыбын. Ийэм алгыһын ылан, кини араҥаччылаан.

— Билигин, ити бэйэҥ этэриҥ курдук, олох атын көрүүлээх киһи буоллаҕыҥ дии. Салгыы туох былааннааххыный?

— Аныгы үйэ оҕото буоларым быһыытынан, сурукка тиһиллибит төрүччүбүн куйаар ситимигэр киллэрэн оҥорбутум. Барыта 900-чэкэ киһи киирдэ. Аны билигин сиэннэр түһүмэхтэрэ кэлэр. Онон үүнэр көлүөнэни “хасыһыам”. Ол эбэтэр – бэйэм көлүөнэбин.  Бу үлэбинэн аны “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ кыттар былааннаахпын. Эһиил ыытыллар “Басхан-2025” бэһис үбүлүөйдээх күрэскэ эмиэ кыттыам. Онно төрүччүм ахсаанын өссө элбэтиэм. Биир кимиэхэ да өссө кэпсии илик былааммын билиһиннэриим. Ити күрэскэ кыттан баран толкуйдаатым – уус эһэбин кытта үрүҥ көмүскэ  (булбатахпына биир эмэ сыаналаах тимиргэ) төрүччүм харысхалын оҥоруом уонна ол кэннигэр куар-куоду оҥоруохпун баҕарабын. Оччотугар ону төлөпүөнүнэн даҕайдахха, төрүччүм көстөн кэлэр. Уустук үлэ. Кыаллар ини дии саныыбын.

… Дьэ, итинник толкуйдаах кэпсэппит дьоһуннаах киһим — Алгыс Попов. Бу кэскиллээх толкуйдаах оҕону кытта кэпсэтэ олорон, “Ил Дархаммыт Оҕо саас сылын мээнэҕэ биллэрбэтэх эбит ээ” дии санаатым. “Ийэ дойдуга тапталы иҥэриигэ, оҕолорбутун патриоттуу тыыҥҥа иитиибит мөлтөөтө” диэн айманабыт эрээри, аттыбытыгар сылдьар эһээлэр уонна эбээлэр сиэннэрин, ийэлэр уонна аҕалар оҕолорун олус да табатык, сатабыллаахтык иитэллэр эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Кинилэри кэмигэр бэлиэтии көрөн, уопуттарын тарҕатан иһиэххэ наада эбит. Онуоха бу “Басхан” курдук күрэстэр кинилэргэ көмө уонна өйөбүл буолаллар. Кинилэр бары уол оҕону киэҥ эйгэҕэ таһааран, билиһиннэрэн, эр киһи оруолун үрдэтэн, дириҥ  өйдөбүллээх, киэҥ  билиилээх, ырааҕы  ыраҥалыыр киэҥ  толкуйдаах, ис санаатын, толкуйун аһаҕастык сахалыы сайа этэр ыччакка Ийэ  айылҕаҕа, төрөөбүт  дойдуга тапталы иҥэрэллэр.

Видео: Геннадий Охлопков