Уҕараабат болҕомто киинигэр

Кыайыы сырдык дьаралыгар куустаран, 80 сыллаах өрөгөйдөөх тэрээһиннэр ньиргиэрдэринэн өрө күүрүллэн, норуот бу улуу бырааһынньыгын тэрийиигэ, ыытыыга  үтүмэннээх үлэ үөһүгэр сылдьар  Саха Өрөспүүбүлүкэтин  Сэрии,  үлэ, Сэбилэниилээх Күүстэр итиэннэ быраабы араҥаччылыыр уорганнар бэтэрээннэрин, биэнсийэлээхтэрин  уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлэ, Бэтэрээннэр Бүтүн Арассыыйатааҕы тэрилтэлэрин Киин Сэбиэтин чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһа, юриспруденция эйгэтигэр М.М.Федоров аатынан  судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Вильям Очирович Иванову кытта ирэ-хоро сэһэргэстибит.

Бары биир сокуонунан  быһаарыллан тураллар

— Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүн атааран бараммыт, инники үлэбитин былааннаан, салгыы утумнаахтык дьарыктанан барбыппыт. Ол курдук, бу биһиги, өрөспүүбүлүкэтээҕи Сэбиэт эрэ буолбакка, хас улуус, оройуон аайы бэтэрээннэр Сэбиэттэрэ бааллар. Сокуон быһыытынан, министиэристибэлэргэ, тэрилтэлэргэ бэтэрээннэр баар буоллахтарына, олор эмиэ холбоһон баран, Сэбиэт тэринэн үлэлииллэр. Холобур, ФСБ, ИДьМ, борокуратуура, УФСИН тэрилтэлэр бэйэлэрэ туспа Сэбиэттээхтэр уонна биһиги уопсай өрөспүүбүлүкэтээҕи Сэбиэппитигэр кэлэктиибинэй чилиэннэринэн киирэллэр. Оттон бөдөҥ улуустарга, оройуоннарга элбэх нэһилиэнньэлээх нэһилиэктэргэ бэтэрээннэр эмиэ итинник Сэбиэттэри тэрийэллэр. Сэрии бэтэрээннэрин, үлэ бэтэрээннэрин кытта үлэлиибит. Билигин улуустарга сэрии бэтэрээннэрэ суохтар. Үлэ бэтэрээннэрэ, холобур, эмчиттэр, үөрэх үлэһиттэрэ, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ, о. д.а. бэйэлэрэ Сэбиэттээхтэр. Тыыл бэтэрээннэрэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1,5 тыһ. киһи, итиэннэ сэрии сылларын оҕолоро баар буоллулар.

Аны Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В. Путин тустаах ыйааҕынан байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьыбыт дьон бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрэ диэн ааттаналлар. Кинилэргэ тус бэйэлэригэр, чугас хаан-уруу аймахтарыгар тустаах араас чэпчэтиилэр көрүллэллэр. 1995 сыллаахха хаста да эрэдээксийэлэнэн ылыллыбыт РФ “Бэтэрээннэр тустарынан” диэн сокуонугар сурулла сылдьар: Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэрэ, тыыл бэтэрээннэрэ, байыаннай сулууспа бэтэрээннэрэ, бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрэ, тиһэҕэр үлэ бэтэрээннэрэ бары биир сокуонунан быһаарыллан тураллар. Бэтэрээннэр улуустардааҕы Сэбиэттэрэ өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэрээннэр Сэбиэттэригэр кэлэктиибинэй чилиэн быһыытынан киирэллэр. Оттон биһиги бу Сэбиэппит кэлэктиибинэй чилиэн быһыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан Бүтүн Арассыыйатааҕы структураҕа киирэр. Киин Сэбиэт састаабыгар субъектар бэтэрээннэрин Сэбиэттэрин салайааччылара киирэллэр.

Дьыалабыай төрүккэ олоҕуран, өйдөсүһэн, өйөһөн

— Аны туран, биһиги Устаап быһыытынан уопсастыбаннай тэриллии буоллахпыт дии. Бэйэбит бас билэр балансабыт, үппүт суох. Онон араас хайысхаларынан үлэбитин, тэрээһиннэрбитин былааннаан, бырагыраама оҥорон куонкурустарга кыттан бастаатахпытына, тустаах министиэристибэлэртэн субсидия ылабыт. Иккис курдук, үп-харчы киллэринэр суолбутунан граннарга киирсии, кыттыы буолар. Ол курдук Арассыыйа Бэрэсидьиэнин, Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын граннара, министиэристибэлэр граннара бааллар. Холобур, Ыччат министиэристибэтин граныгар киирсэргэ оҕо аймаҕы, ыччаты кытта бииргэ үлэлэһэргэ бырагыраама оҥостобут. Оҕо уһуйааннарыттан саҕалаан, оскуолаларынан, үөрэх тэрилтэлэринэн, университетынан оҕолору, ыччаттары кытта көрсүһүүлэргэ тыыл бэтэрээннэрин, сэрии сылларын оҕолорун илдьэ тиийэн, интэриэһинэй, патриотическай тыыннаах кэпсэтиһиилэри тэрийэбит. Ыччат министиэристибэтин кытта бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэсиһии түһэрсэн турабыт. Атын да министиэристибэлэри, быраап-сокуон, социальнай харалта, о. д.а. эйгэлэригэр эмиэ бииргэ үлэлэһэбит.

Билигин биэнсийэ, эминэн-томунан хааччыллыы, араас путевка, кэлээскэ курдук, о. д.а. инбэлииттэр наадыйар тэриллэрин булунуу боппуруостара социальнай пуонда нөҥүө быһаарыллар. Онон үгүс биэдэмистибэлэри, тэрилтэлэри, министиэристибэлэри кытта бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэсиһии түһэрсиибит көрдөһүү-ааттаһыы буолбакка, дьыалабыай төрүккэ олоҕуран өйдөсүһэн, өйөһөн үлэлииргэ быраап-сокуон өттүнэн мэктиэлээһин буолар. Син уопутуран, дьарыктанан, Улуу Кыайыы 75 сылын кэнниттэн бу 80 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйү көрсө ыытар үлэбит бырагыраамаларынан Арассыыйа Бэрэсидьиэнин Гранын иккитэ ылар чиэстэннибит.

Сүрүн сыалбыт- сорукпут — бэтэрээннэри араҥаччылааһын

— Бэтэрээннэр өрөспүүбүлүкэтээҕи Сэбиэттэрин сүрүн сыалынан-соругунан бэтэрээннэр социальнай, олох-дьаһах боппуруостарынан хааччыллыылаах, көмүскэллээх буолууларын араҥаччылааһын, ситиһии буолар. Онон тустаах министиэристибэлэри кытта ыкса үлэлэһэргэ кыһаллабыт. Билигин социальнай үлэһиттэр оруоллара улахан.

Кыаммат бэтэрээннэргэ дьиэлэринэн мэлдьи сылдьаллар, сууйаллар-тарыыллар, дьиэлэрин хомуйаллар, эмтэрин-томторун, астарын-үөллэрин атыылаһан аҕалаллар, ас астыыллар, аһаталлар. Оттон сүһүөхтэрин үрдүгэр сылдьар, кыанар соҕус бэтэрээннэр араас тэрээһиннэргэ, успуорт күрэхтэһиилэригэр актыыбынайдык кытта, дьиэҕэ бүгэн олорбокко сэргэхсийэ сатыыллар.

Улуу Кыайыы 80 сылынан сибээстээн, бэтэрээннэргэ үп-харчы өттүнэн өйөбүл-көмө оҥоһулунна, дьиэ-уот өрөмүөнүгэр субсидия курдук. Билигин тыыл бэтэрээннэрэ сэрии бэтэрээннэрин ыстаатыстарыгар тэҥнэнэри туруорсаллар. Кииҥҥэ сийиэскэ, мунньахтарга тиийдэхпитинэ биһиги ити боппуруоһу туруорса сатыыбыт. Бу боппуруос федеральнай таһымҥа тиийэ туруоруллар. Биллэн турар, тыыл бэтэрээннэрэ сэрии бэтэрээннэригэр биэнсийэлэринэн, атын да чэпчэтиилэринэн тэҥнэспэттэр буоллаҕа. Дойду үрдүнэн болҕомтоҕо тутуллар боппуруос инникитин сөптөөх түмүктэрдээх быһаарылларыгар эрэниэххэ сөп.

Өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта ыкса сибээстээхтик

— Уонна уопсастыбаннай тэрилтэ буоларбыт быһыытынан, бырабыыталыстыбаны, норуот дьокутааттарын кытта бииргэ үлэлэһэргэ кыһаллабыт. Ил Дархаммыт Айсен Николаев Сэбиэппит үлэтин интэриэһиргиир, өйүүр. Курскай Тоҕойго кыргыһыы 80 сылынан сибээстээн тэрийэн ыыппыт тэрээһиммитигэр кыттыбыта. Бэтэрээннэрбит астына санааларын үллэстибиттэрэ, интэриэһиргиир түгэннэрин ыйыталаспыттара. Холобур, атын куораттарга курдук, Дьокуускайга бэтэрээннэргэ анаан Бэтэрээннэр дьиэлэрин тутуохха баара диэн этиилэрин Ил Дархан ылыммыта. Ол курдук, атырдьах ыйыгар буолбут кэпсэтии кэнниттэн, балаҕан ыйыгар эппиэтин суругунан ыыппыта. Боппуруос сүнньүнэн тустаах министиэристибэлэргэ сорудах тириэрдиллэн, дьиэ булуллан турар. Өрөмүөн, ситэрии-хоторуу үлэлэрин кэнниттэн биһиги, III саас оскуолата, бэтэрээннэр куораттааҕы Сэбиэттэрэ бары бииргэ онно олохсуйуохтаахпыт.

Сэрии сылларын оҕолоро аҥаардас үбүлүөйдэргэ эрэ буолбакка, көмө-өйөбүл утумнаахтык оҥоһуллуон наадатын туруорсуулара эмиэ олоххо киллэриллэн, быһаарыылар ылыллар буоллулар. Ол курдук сэрии сылларын оҕолорун туһунан федеральнай сокуон суох, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит сокуонугар олоҕуран социальнай категория олохтонон турар. Кыайыы күнүн көрсө кинилэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 5‑тии тыһ. солк. көмө оҥоһулунна. Өрөспүүбүлкэ үрдүнэн 9 сэрии кыттыылааҕар Ил Дархан ыйааҕынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 2‑лии мөлүйүөн солк. көмөнү туттардылар. Аны Ленинград блокадатын кыттыылаахтарыгар, оҕо саастарыгар фашистар концлааҕырдарыгар хааллыбыттарга, 200‑тэн тахса сэрии кыттыылаахтарын огдооболоругар хас биирдиилэригэр 80‑нуу тыһ. солк., оттон тыыл бэтэрээннэригэр 50‑нуу тыһ. солкуобайдаах көмө оҥоһулунна. Биллэн турар, араас социальнай көмө-өйөбүл мэлдьитин оҥоһуллар.

Улууканнаах Кыайыыбыт 80 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйэ бу ньиргийэн кэллэ. Бу Кыайыыны турууласпыт бары бэтэрээннэрбитигэр, чуолаан 100 саастарыгар тиийбит, тиийэн эрэр сэрии кыттыылаахтара баара-суоҕа 9 бэтэрээммитигэр үөрэ-көтө, астына, этэҥҥэ бырааһынньыктыылларыгар баҕарабыт. Онуоха бары усулуобуйаны оҥорорго кыһаллабыт, оҥоруохпут даҕаны. Аастыйбыт чанчыктаах, харах уулаах, сырдык мичээрдээх Улуу Кыайыы күнүнэн, күндү бэтэрээннэр, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо!

Иван Ксенофонтов‑ Силиги кэпсэттэ.