Уһаныы – олоҕун иккис тыына

Соторутааҕыта Чүүйэҕэ Чоочо баай киэҥ нэлэмэн алааһыгар күүлэйгэ тиийэ сылдьан, бэрт сатабыллаах үлэ бэтэрээнин кытта билсибитим.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Табаҕа нэһилиэгин олохтооҕо, мас ууһа Николай Макаров араас оҥоһугу, историческай эбийиэктэр макыаттарын оҥорорун таһынан, сиэмэнинэн Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаан Табаҕа нэһилиэгин киирии аартыгар ыанньыксыкка аналлаах өйдөбүнньүк оҥорон туруорбут. Ол ону мин бэйэтин кытта кэпсэтэ олорон истэн баран, хайаан да бэйэм тиийэн көрөргө санаммытым. Икки нэдиэлэ буолан баран, дьиэтигэр тиийэн үлэлэрин илэ көрөн, бэркэ диэн сөҕөн кэллим. Дьэ, онон бүгүҥҥү “Сатабыл” рубрикаҕа “Гражданскай килбиэн”, Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Дархан уус” бэлиэлэр хаһаайыннара, СӨ уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһун норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара, Тараҕай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Николай Макаровы кытта анаан билсиэҕиҥ.

Бэйэни “көрдөнүү”

Уларыта тутуу сылларыгар бэрт таһаарыылаахтык үлэлии сылдьыбыт тэрилтэтэ эстэн, Николай Макаров үлэтэ суох хаалбыт. «Эс, хайдах 50 сааспыттан олорон хаалыамый?” диэн санаата баһыйан, уһанан барбыт. Ону кини «олохпор иккис тыыным киирбитэ» диэн ааттыыр. Николай Николаевич «эр киһи барытын сатыахтаах» диэн бигэ толкуйдаах. «Эдэр сааспыттан бэйэбин “көрдөнө” сылдьыбыт быһыылаахпын. Муостан саҕалаан, үрүҥ көмүс оҥоһукка тиийэ дьарыктана сылдьыбытым» диэн кэпсиир Мэҥэ ууһа. Кини 50 сааһыгар мас ууһун идэтигэр таба тайанан, бэрт үгүс хайысханан үлэлиир буолбут.

Улууска бастакы саха балаҕана

Николай Николаевич улууска биир бастакынан саха балаҕанын туттубут. Бу тутуу 1995 сыллаахха «Дьиэ кэргэн — тэлгэһэтинэн» улуустааҕы көрүүгэ кыттан, киэҥ биһирэбили ылбыт. 90‑с сылларга туттубут балаҕана билигин историческай түмэл курдук буолбут. Манна сэбиэскэй саҕанааҕы кэмҥэ кини төрөппүттэрэ тутта сылдьыбыт малларын-салларын, иһиттэрин-хомуостарын хомуйан, дьиэтээҕи түмэл оҥорбут.

Дьоҕус балаҕан диэтэххэ, норуот уус-уран оҥоһугун маастарын дьиэтээҕи түмэлигэр кини айар олоҕун сирэйдиир араас үлэтэ үгүс буолан биэрдэ. Ол курдук, оҕо сааһын тээбириннэрин, иһиттэрин, хартыыналарын көрөн баран, аны Николай Макаров бэйэтэ оҥорбут хаартатыгар чугаһаатыбыт.

Нэһилиэк хаартата

Николай Николаевич 2019 сыллаахха 19–21‑с үйэлэрдээҕи төрөөбүт Тараҕайын топонимическай хаартатын оҥорон саҕалаабыт. «Дьоҕус бэлэм хаартаны ылан баран, баатымаҥҥа түһэрбитим. Онтон килиэккэлэргэ арааран, бэйэм хаарта оҥорон, 2021 сыллаахха түмүктээбитим» диэн кэпсиир сэһэргэһээччим. Хаартаны оҥорууга ылсыбыт төрүөтэ — өбүгэ саҕаттан кэлбит сир-дойду төрүт аата 21‑с үйэҕэ олох умнуллаары гынна диэн.

— «Аныгы дьон «ити Уйбаныап оттуур сирэ этэ», «бу Сиипсэп Павлик сирэ» диэнинэн сирдэтэр буоллулар. Онон кэнэҕэс сирдэрбит төрүт да ааттарын умнуу барыыһы диэн, нэһилиэгим күөллэрин, оттуур сирдэрин өбүгэ саҕаттан ааттанар ааттарын үйэтитээри оҥорбутум, — диэн кэпсиир Николай Макаров. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, кэргэнэ Парасковья Титовна, саха тылын учуутала буолан, бу хаартаны оҕолорго төрөөбүт нэһилиэктэрин туһунан кэпсииригэр туһанар.

Историческай макыаттар

Николай Николаевич аны араас ааттаах-суоллаах эбийиэк макыатын оҥорон үйэтитэр биир сатабыллаах маастар быһыытынан биллэр. 2015 сылтан бэйэтин улууһун бэлиэ историческай эбийиэктэрин макыатын оҥорор эбит. Ол курдук, «Саха тиэргэнэ» макыата 2016 сылтан Ем. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэлгэ хараллан турар. «Амынньыкы Уус балаҕана» 2017 сылтан Хомус түмэлин биир суолталаах эспэнээтэ.

— Саха хомуһун аан дойдуга таһаарбыт Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Семен Гоголев‑Амынньыкы Уус уһаммыт балаҕана бүгүн нэһилиэкпит биир ытык бэлиэ тутуутунан буолар. Амынньыкы Уус хомуһугар оонньоон, биир дойдулаахтарбыт Спиридон Шишигин, Федора Гоголева, Анатолий Чичахов саха хомуһун албан аатырдыбыттара. Уопсайа, 20‑чэ араас макыаты оҥордум. Сүрүннээн кыһан үлэлиибин, ол кэннэ “шкуркалыыбын”, — диэн кэпсиир норуот уус-уран оҥоһугун маастара.

Былыргы ыскаап саҥалыы

Николай Макаров дьоҕус балаҕана өссө биир суолталаах тээбириннээх. Былыр сахалар куукуналарын сүрүн тээбиринэ ыскаап этэ буоллаҕа. Онтон атын туох сиэдэрэй миэбэл кэлиэҕэй? Уус-уран оҥоһук маастара Николай Макаров бэрт элбэх былыргы ыскаабы үөрэтэн баран, барытыттан биир-биир эбэн, сиэдэрэй бэйэлээх дьиэ тээбиринин — сахалыы ньыманан мас тоһоҕонон бэртээхэй ыскаабы дьэндэтэн таһаарбыт. «Биир ыскаап үрдүгэр былыргы мас ууһа өссө «1926 сыл» диэн суруйан үйэтиппитин көрөн сөхпүтүм”, — диэн анаан бэлиэтиир сатабыллаах уус.

«Буорахтаах» ампаар

Николай Макаров сиэдэрэй оҥоһугун оҥорон таһаарар мастарыскыайын билиһиннэрдэ. Дьоһунун, кырачаанын көрүмэҥ, «буорахтаах» ампаар буолан биэрдэ. Мас ууһа 2007 сылтан охсор үстүрүмүөннэри оҥорууга үлэлиир эбит. Сакаас култуура тэрилтэлэриттэн, этнокултуурунай ансаамбыллартан, Дьааҥы, Таатта, Уус Алдан, Томпо, Хаҥалас улуустарын мусукаалынай оскуолаларыттан, култуура уонна ускуустуба кэллиэһиттэн, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыттан, улуус нэһилиэктэриттэн кэлбит. Саха үстүрүмүөнүн доҕуһуолунан ыллыыр Герман уонна Клавдия Хатылаевтары кытта эмиэ үлэлэспит.

“Ыанньыксыт” өйдөбүнньүк

Дьэ, ити оҥоһуктар кэннилэриттэн Николай Макаров аны өйдөбүнньүк оҥорорго ылсар. Уһана сылдьан, хараҕар сыыс киирэн, бу үлэтин тохтотон кэбиспит. Ол кэмҥэ кэргэнэ Парасковья Титовналыын Чэлгиэннээх сайылык 20‑чэ ыалын туһунан кинигэ оҥорон таһаарбыттар. Ол кинигэ биһирэмигэр «чэлгиэннээхтэр» «ийэлэрбитин кэриэстээн, ыанньыксыкка өйдөбүнньүк оҥоруох буолбутуҥ, ону олоххо киллэрэриҥ буоллар» диэн эппиттэр. Тимир каркааһынан 40‑чалаах ыанньыксыт дьахтар өйдөбүнньүгүн норуот уус-уран оҥоһугун маастара Николай Макаров бэрт уруккуттан оҥоруон баҕарар эбит. Биир дойдулаахтарыгар оҥорон эрэрин туһунан биллэрээтин кытта, дьоно, Чэлгиэннээх сайылык олохтоохторун сыдьааннара, 80 тыһ. солк. кыттыһа охсубуттар. Онон матырыйаал атыылаһан, «Ыанньыксыт» өйдөбүнньүгү чочуйан оҥорбут. Онон Улуу Кыайыы 80 сылынан сибээстээн, тыыл бэтэрээннэригэр анаабыт дьоһуннаах бэлэҕэ холкуос ыанньыксыттарын үйэтиттэ.

…Тыа сирин айар куттааҕа Николай Макаров бэрт сатабыллаах толкуйдара сонун бырайыак буолан, олоххо киирэн истиннэр!