“Уһук хоту дойду” диэн туспа строканан киирдэрбит”

Соторутааҕыта Подольскай к. “Симмэнтээл боруода сүөһү аныгы туруга уонна кэскилэ” диэн (симментальскай) тиэмэҕэ научнай-практическай кэмпириэнсийэ буолан ааста. 

Онно “Симмэнтээл боруода ынах сүөһү генетическэй кыаҕа” диэн төгүрүк остуолга Наталья Зиновьева, Галина Левина, Сергей Тяпугин уо. д.а. билим дуоктардарын кытта Саха сириттэн “Сахаагроплем” СБТ племенной-селекционнай үлэҕэ отделын начаалынньыга, тыа хаһаайыстыбатын туйгуна Ньургун Мордовской кытынна.

Маннык таһымнаах тэрээһиҥҥэ бу тэрилтэ кыттыыта түбэһиэхчэ буолбатах. “Сахаагроплем” (сал. Жирков А. Д.) Уһук Илиҥҥэ толору хааччыллыбыт, үчүгэй баазалаах тэрилтэ быһыытынан билиниллэр.

Ньургун Николаевич өрөспүүбүлүкэҕэ племенной симмэнтээл боруода билиҥҥи туругун, кыһалҕатын ырыппыт. Бастатан туран, төрүт саха сүөһүтүн кэлии боруодалары кытта (симментальскай, холмогорскай) ууһатыы ааспыт үйэ 40‑с сылларын эргин саҕаламмытын бэлиэтээбит. Онно симмэнтээл боруоданы талыы саамай сөптөөҕүн, бу боруода Хоту дойду усулуобуйатыгар быдан сөп түбэһэрин холобурдарынан бигэргэппит.

Саха сиригэр билигин уопсайа 9 племенной хаһаайыстыба баарыттан бу боруоданы 5 хаһаайыстыба иитэр. Балартан Ньургун Николаевич 5 хаһаайыстыба үлэтигэр олоҕуран (“Тумул”, “Хорообут”, “Туймаада” экопиэрмэ, “Бөтүҥ”, “Күндээдэ”), чуолаан, аҕа ууһун өттүнэн ырытыытын кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара, биллэр учуонайдар кэрэхсээбиттэр. Манна биир суолталааҕа диэн 2023 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин 5 хаһаайыстыбатыгар сүөһүлэр ханнык боруодаҕа киирсиилэригэр инвентаризация ыытыллыбытын түмүгэр олохтоох симмэнтээл боруодалар атыттары баһыйбыттара биллибит.

2025 с. 01.01. туругунан племен­ной сүөһү ах­саа­на:

Ону тэҥэ ынахтар төһө үрүҥ илгэни биэрэллэрин үөрэтэн, төрөөн баран 305 күн ыатарыгар, ортотунан, 3212 киилэ үүт ыаммыта быһаарыллыбыт (табылыыссаҕа көр).

2025 с. 01.01. симмэнтээл бо­руо­да ынах­тар­тан ор­то ыам (киилэ)

“Олохтоох усулуобуйаҕа үөрэммит боруода”

— Саха сирин симмэнтээл боруодата — бу олохтоох усулуобуйаҕа үөрэммит боруода буолар. Тымныыны тулуйумтуо, төрүөҕү биэрэр, олохтоох саха сүөһүтүттэн ылыллыбыт буолан, бородууксуйатын хаачыстыбата үчүгэй. Холобура, ортотунан ыллахха, 6‑та төрүүр, ортотунан, 3200 киилэ үүтү биэрэр. Биһиги племенной хаһаайыстыбаларга сүөһү ийэтин, аҕатын төрдүс көлүөнэтигэр тиийэ ырытабыт. “Сахаагроплем” тэрилтэ племеннойдары кытта тэҥнэ үлэлэһэбит, сүбэлиибит, тупсарабыт, элбэтиигэ үлэлэһэбит. ССРС кэмигэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 1974 с. бигэргэппит стандартын быһыытынан симмэнтээл уонна хара-эриэн боруоданы иитиллэр сирин зонатынан туспа строканан киллэрэллэрэ — Сибиир, Уһук Илин уонна Урал диэн. Бу инструкция быһыытынан үүт бородууксуйатын биэриитин уонна тыыннаах ыйааһыныны көрдөрүүлэрэ Арассыыйа киин өттүнээҕэр намыһах этилэр. Оттон 2010 с. Арассыыйа Федерациятын ТХМ бирикээһигэр олоҕуран, маннык зонанан араарбатахтара. Дьиҥ олоххо ыллахха, ол оччотооҕу 1974 сылтан Саха сирин тыйыс килиимэтэ хайдах уларыйыаҕай. Кыһын –50 кыраадыс тымныыбытын кытта туруулаһан олордохпут. Ол иһин бу боруодабытын “Уһук Хоту дойду” диэн туспа строканан киллэттэрэн, стандартка эппиэттэһэр буолуохпутун баҕарабыт.

Бу боруодаҕа саха ынаҕын хаана баар буоллаҕа. 1‑кы лактацияҕа 2800 киилэни ыыр буоллахпытына, салгыы ирдэбилгэ кыайан түбэспэппит (ирдэбилинэн үһүс лактацияҕа 3700 киилэ оннугар 3300 ыыбыт), — диир кини.

Александр Сермягин биһирээбит

Онон дакылаатын түмүктүүрүгэр кини РФ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, ВИЖ симмэнтээл боруода селекционнай киинигэр туһаайан, РФ ТХМ 379 №-дээх бирикээһигэр Саха сирин симмэнтээл боруода сүөһүтүн Уһук Хоту дойду симмэнтээл боруодатын быһыытынан туспа строканан киллэрэргэ уонна хоту дойду уустук усулуобуйатыгар төрөөн, иитиллэр симмэнтээл боруодабытыгар сылаас килиимэттээх, сүөһү төрөлүйэригэр эргиччи үтүө усулуобуйалаах Арассыыйа Киин уобаластарынааҕар намыһах көрдөрүүлэри олохтуурга быһаччы этии киллэрбит. “Уһук Хоту дойду” диэн туспа стандарты оҥорууну туруорсубутун Санкт-Петербургтан ВНИИГРЖ дириэктэрэ, симмэнтээл боруода селекциялыыр киинин салайааччыта Александр Сермягин тыын суолталаах дакылаат диэн сэҥээрбититтэн сылыктаатахха, өйөбүлү ылар кыахтаах.

— Ол курдук, бастакы төрөөһүнүн кэнниттэн 308 күн ыатарыгар 2800 киилэ үүтү биэрэрэ сөп, иккис уонна үһүс лактацияларыгар 2900 уонна 3300 киилэнэн быһарга диэн, ону тэҥэ үүтүн сыатыгар уонна белогар ирдэбил эмиэ уларыйан биэрэр буоллаҕа, — диир кини.

Бу кэмпириэнсийэҕэ икки дакылаатчыт бу боруода сүөһүгэ олохтоох (отечественнай) былыргы сиэмэ суох, онон урукку сиэмэтэ аҕалыҥ диэбиттэр. Атын эрэгийиэннэр тулуурдаах, төрүөҕэ элбэх, сыата үрдүк, ыарыыга бэриммэт диэн кэрэхсииллэр эбит.

— Ону биһиэхэ баар, биһигиттэн ылыҥ, — диэтим. Биһиги урут Воронежтан ыллахпыт дии. Онон, түмүгэр, биһиги ыраас хааннаах симмэнтээл, холмогорскай, саха сүөһүтүн тутан олорооччуларынан биллэбит.

Уһук Илиҥҥэ бастыҥ баазалаах

Тэрилтэ искусственнай сиэмэлээһин ыстаансыйатыгар 42 оҕустаах. Быйыл соҕурууттан 10‑ну аҕалбыттар. Оҕустар сиэмэлэрин ылан тоҥороллор. Азоту тиэйэр КамАЗ массыына сайылыктарынан, пиэрмэлэринэн илдьэр.

— Тыа сиригэр элбэх төрдө-ууһа биллибэт оҕустар сылдьалларыттан сылтаан сүөһүбүтүгэр уруурҕаһыы барар. Онон чааһынайдар ынахпыт оҕуһу булан, ууланыа дииллэрэ сыыһа. Инньэ гынан, ынах көҕүйэр кэмин куоттаран кэбиһэллэр. Тэрилтэбитигэр искусственнай сиэмэлээһин ыстаансыйатыгар лабаратыарыйалаахпыт, онно сиэмэ хаачыстыбатын ырыталлар. Элевернэй пиэрмэбититтэн ыраах нэһилиэктэргэ сайаапканан оҕус атыылыыбыт. 1,5–2 саастаах оҕус тыыннаах ыйааһына 450 киилэ буолар. Дьааҥылар, үөһээ бүлүүлэр, бүлүүлэр уо. д.а. атыыласпыттара, — диир салгыы отдел салайааччыта.

Өссө азотнай-кислороднай ыстаансыйалаахтар эбит. Онон балыыһалары кислородунан хааччыйыыга үлэлэһэллэрин саҥа сүүрээн быһыытынан да ааттыахха сөп.

Молекулярнай генетическэй уонна үүт хаачыстыбатын анаалыһын оҥорор лабаратыарыйалаахтар.

Тэрилтэ үс сыллааҕыта мэдиссиинискэй кислородка лиссиэнсийэ ылбыт. Балыыһалар үксүн “суһал көмө” массыынатыгар илдьэ сылдьалларыгар сөптөөх кээмэйи ылаллар эбит. Онон “Сахаагроплем” хааччыйааччы курдук эмиэ биллэр.

— Тэрилтэбит СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ өйөөн, судаарыстыба бүддьүөтүгэр киирэн, өйөбүл ылар буолан, сайдабыт, өссө сайдарга эрэллээхпит, — диэн Ньургун Мордовской түмүктээтэ.