Уйгулаах быйаҥнаах Улахан Муҥкуга

«Биһиги сүрэхпитигэр куруук чугас кырачаан нэһилиэкпитигэр олорбут уонна билигин олорор хас биирдии киһи Улахан Мунку үйэлээх устуоруйатын оҥорор», – диэн Өлүөхүмэ улууһун Улахан Муҥку баһылыга Еремей Решетников этиитин олус сэргии истибитим.

Хатыҥ чараҥ алардаах, аарыма мас арааһа, минньигэс сир аһа барыта силигилии үүнэр өҥ буордаах, уоскутар сүүрүктээх үрэхтээх, икки өттүттэн үрдүк мыраан тулалыыр Улахан Муҥкуга бэйэҕин хайдах эрэ харысхаллаах курдук сананаҕын. Ол да иһин, билиҥҥи тэтимнээх олохтон «куотан», манна сынньана, уоскуйа (баҕар, олохсуйа да) түһүөххүн баҕараҕын. Бу мин эрэ санаам буолбатах эбит. Өлүөхүмэ кииниттэн саамай чугас сытар Улахан Муҥкуга кэлбит ыалдьыт үксэ итинник санаалаах, өссө да эргиллэр кистэл баҕалаах төннөр.
Маннык кэрэ дойду олоҕун-дьаһаҕын, күннээҕи олоҕун билсээри уоппускабар бара сылдьан  нэһилиэк баһылыга Еремей Решетниковы кытары көрсөн кэпсэттим.

«Уһуйааччыларым куруук аттыбар бааллар»

Еремей Иванович:
-Мин 2020 сыллаахха нэһилиэк баһылыгынан талылларбар уһуйааччыларым, ол эбэтэр мин иннинээҕи баһылыктар аттыбар бааллара. Кинилэр үлэлииллэрин көрө, үөрэнэ сылдьыбытым. Тыа сирин дьаһалтатыгар бастакы баһылыгынан Анатолий Иннокентьевич Федоров үлэлээбитэ. 7 сыл дьаһалтаҕа баһылыгынан үлэлээбит, үлэ бэтэрээнэ, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, Өлүөхүмэ улууһун бочуоттаах олохтооҕо Виталина Николаевна Габышеваттан элбэххэ үөрэммитим. 2012-2019 сылларга Улахан Муҥку дьаһалтатын баһылыга, «Саха сирин эрэлэ» бэлиэ хаһаайката Оксана Николаевна Саввиновалыын билигин бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Нэһилиэкпит улахана суох: 380 киһилээх, 115 олорор дьиэлээх. Урут мас оттон ититинэн олорбут буоллахпытына, кэлиҥҥи сылларга уот киирэн, билигин нэһилиэнньэ 80-ча бырыһыана конвектор холбонон олорор. Манна субсидия көрүллэн, улахан көмө оҥоһуллубута.
Биһиги нэһилиэкпит Өлүөхүмэ куораттан чугас буолан, ыраах сытар нэһилиэктэргэ тэҥнээтэххэ, кыһалҕабыт арыый аҕыйах уонна бэтэрэнэн диэххэ сөп. Үчүгэй суоллаах буоламмыт, Өлүөхүмэ куораты кытта сайыннары-кыһыннары хаайтарбакка сылдьабыт. Ол да иһин, нэһилиэкпит кыра аҥаара Өлүөхүмэ куоракка үлэлиир. Куоракка үлэлиир да буолан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччыларбыт сыыйа-баайа аҕыйыыллар.
Этэргэ дылы, оһох оттуллубат, ынах ыаммат буолан, дьон ханна баҕарар ыраах да, чугас да баран үлэлиир буолла. Сайдыы барыахтаах, эдэр дьоммут киэҥ сиринэн тэлэһийэн үлэлииллэр. Кырдьаҕас өттө, туохха барытыгар саамай эппиэтинэстээх дьоммут хаалан, нэһилиэк, улуус сайдыытыгар бэйэлэрин кылааттарын киллэрсэ сылдьаллар, мэлдьи буоларын курдук, биһиги күүс-көмө дьоммут. Нэһилиэкпит үлэһит дьонунан: мас уустарынан, иистэнньэҥ далбардарынан аатырар. Нелли Дмитриевна Малышева, Жанна Васильевна Габышева, Мария Васильевна Жулева уо.д.а. иистэнньэҥнэрбит улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас куонкурустарга кытталлар, кэккэ наҕараадаларынан бэлиэтэнэллэр. Худуоһунньук, скульптор Архип Дмитриевич Архипов үлэлэрэ бар дьонун биһирэбилин ылыан ылаллар. Оҕунан ытыыга Арассыыйа спортсменката, 2012 с. Паралимпийскай оонньуулар боруонса призердара, аан дойду кылаастаах успуорт маастара Степанида Артахинова биһиги кыыспыт буоларын билэннэр соһуйааччылар, онтон кини -– биһиги биир киэн туттуубут.

Оскуола-саад саҥа дьиэлэннэр…

-Нэһилиэкпитигэр оскуола-саадтаахпыт. 2015 сыллаахха «Михаил Ильич Габышев аатынан Малдьаҕар начаалынай оскуола-саада» диэн ааттаммыта. 4 кылаастаах начаалынай оскуолабыт өр сыллаах үтүө үгэстэри илдьэ кэллэ. Оҕолорбут 4 кылаас кэнниттэн салҕыы чугас сытар Үҥкүр сэлиэнньэтигэр баран үөрэнэллэр. Ити баҕар, нэһилиэк биир итэҕэһэ буолуо эрээри, күн бүгүҥҥэ диэри бары Үҥкүргэ үөрэнэн оскуоланы бүтэрэн, салҕыы идэ ылан, үлэлээн-хамсаан кэллибит. Биһиги биир сүрүн сорукпутунан оҕолорбут атыттартан хаалсыбакка, биир саастыылаахтарын кытары тэҥҥэ сайдалларын, хаачыстыбалаах үөрэҕи ылалларын ситиһии буолар. Онно усулуобуйаны олохтуохтаахпыт, ол аата үчүгэй исписэлиистэр баар буолуохтаахтар, элбэх куруһуок үлэлиэхтээх. Кыра дэриэбинэлэргэ исписэлиистэр кэлбэт буоланнар, биһиги эмиэ ыарахаттары көрсөбүт. «Нэһилиэккит ахсаана аҕыйах» диэн саҥа оскуола тутуутун боппуруоһа салгыҥҥа хаалан иһэр. Тоҕо диэтэххэ, оскуола саҥа дьиэлэрин аан бастаан улахан нэһилиэктэргэ туталлар. Онон, ити эн этэриҥ курдук, чөкөтүк олоробут.
Билигин уһуйааммыт туспа дьиэтэ суох, кыра бөлөх оҕолоро биир хоско дьарыктаналлар, онно аһыыллар, онно утуйаллар. Биллэн турар, бырабыыталыстыба отчуоттуур мунньаҕар сыл аайы нэһилиэк таһымыгар туруорсар боппуруоспут биир -– оскуола-саад мас дьиэтин оннугар саҥа дьиэни тутуу.

Кэҥиир, тэнийэр кэскил баар

-Дьиҥэр, сир учаастагын ылан, дьиэ туттан олохсуйар кыах баар. Билигин баар кураанах уһаайбалар бары хаһаайыннаахтар, кэнэҕэһин кинилэр ыччаттара, аймах дьоно кэлэн олоруохтарын сөп.
Урукку сылларга нэһилиэкпитигэр иккилии-үстүү дьиэ тутуллан киирэрэ. Кэлиҥҥи икки сылга биирдии дьиэ тутулунна. Саҥа ыал уһаайба көрдөөтөҕүнэ, учаастак нэһилиэк уһугар да буоллар, баар. Генеральнай былааммыт быһыытынан кэҥиир, тэнийэр кэскиллээхпит.
4-5 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын бырагырааматынан дьиэлэнэр арыый судургу этэ, дьиэ сыанатын аҥаарын эрэ уйуналлара эбэтэр маһын бэйэлэрэ булаллара. Урбаанньыттарбыт, быраастарбыт, учууталларбыт саҥа дьиэ туттубуттара. Билигин эдэр ыччаттарга баар бырагыраамалар эмиэ олус туһалаахтар, ол эрээри уочараттаах соҕус.

Ынах-сүөһү чугаһынан мэччийэр

-Биһиэхэ ынах-сүөһүнү иитэр биир улахан хаһаайыстыбалаахпыт.
Сылгынан дьарыктанааччы элбэх. Онон сылгыбыт, сэбиэскэй кэми кытта тэҥнээтэххэ, балачча элбэх. Урукку бааһыналарбыт туһаттан тахсан, билигин мэччирэҥ сиригэр кубулуйдулар, үөнэ-көйүүрэ суох буолан көҥүл аһыыллар. Чахчыта да, урут чугаһынан мэччирэҥ сир суоҕа, сүөһүлэрин-сылгыларын ыраах тыаҕа таһаараллара.

Бэйэ биэлсэрэ суох

-Биэлсэр-акушер пуунун дьиэтэ өрөмүөнү ирдиир. Исписэлиис суоҕунан, атын нэһилиэктэн кэлэн үлэлиир. Нэдиэлэҕэ иккитэ кинини илдьэбит-аҕалабыт. Арай, куораттан чугас буоламмыт, ыксаллаах балаһыанньаҕа улуустааҕы киин балыыһаҕа киирэбит. ФАП-пытыгар биэлсэрдэммэтэхпит уонтан тахса сыл буолла, мэдиссиинискэй сиэстэрэлэр үлэлии сылдьыбыттара.

ххх

Ити курдук, Улахан Муҥку бэйэтин дьаһанан, чөкөтүк олохсуйан олорор нэһилиэк ахсааныгар киирсэр. Төһө да кыра нэһилиэк диэн араҥаҕа киллэриллибитин иһин, манна олох күөстүү оргуйар, сайдыы барар. Инникитин олохтоох ыччаттар, маастардар этии киллэриилэринэн, көҕүлээһиннэринэн туризм сайдар кыахтааҕын илэ харахпынан көрөн итэҕэйдим.
Онтон Еремей Решетников өбүгэлэрэ олорон ааспыт быйаҥнаах алаастардаах төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар олохсуйан, дьиэ-уот, оҕо-уруу тэринэн ньир-бааччы олорор саха сайдам ыала. «Олохпун уларытарбын ыарырҕатабын, дойдубун таптыыбын, бар дьоммор эрэнэбин», -– диэн кэпсээнин түмүктүүр.

БЫҺААРЫЫ:
Еремей Иванович 2006 сылтан төрөөбүт-үөскээбит Улахан Муҥкутун дьаһалтатыгар землеустроителынан, онтон кылаабынай исписэлииһинэн үлэлээбитэ. Дьаһалтаҕа хайыы үйэ үлэлээбит үөрүйэхтээх, дьонун-сэргэтин түмэр дьоҕурдаах уолларын быыбарга нэһилиэк баһылыгар туруораннар, 2020 сылтан Улахан Муҥку баһылыгынан үлэлии-хамсыы сылдьар.