Улуу Кыайыы хотойдоро

Урусхаллаах-алдьатыылаах Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыыны уһансыбыт ытык Бүлүү үс дьоруойун аатыгар турбут испэктээк нөҥүө дойдубут устуоруйатын өссө төгүл анаарабыт…

Чахчыта даҕаны

2025 сыл ыам ыйын 24 күнэ. Бу ураты күнү дьоруойдардаах Бүлүү сирэ, устуоруктар, дьылҕалара сэрии уотун ыыс-быдаан буруотунан үйэлэр тухары ситимнээхтэр умнуохтара суоҕа. Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар Дьокуускай куоракка (төрүттээччи РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ М.С. Павлова, уус-уран салайааччы РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуодунай артыыһа А.П. Павлов, дириэктэр СӨ култууратын туйгуна В.Н. Охлопков) “Улуу Кыайыы хотойдоро” (пьеса ааптара Любовь Васильева) испэктээк СӨ үтүөлээх артыыската, ускуустуба эйгэтигэр киэҥник биллэр режиссер Валентина Якимец туруоруутунан көрөөччүтүн сэҥээриитин, дириҥ биһирэбилин ылыан ылла уонна Улуу Кыайыы 80 сылыгар бэлэх быһыытынан бэлиэтэннэ.
Сэрии тиэмэтэ култуураҕа, ускуустубаҕа көстүбэтэх эҥээрэ, сыаналамматах көстүүтэ, бэлиэтэммэтэх уонна туһаныллыбатах эйгэтэ суох. Ол эрээри “Улуу Кыайыы хотойдоро” бүгүҥҥү күн сонуна, санааны атастаһыыга үтүө төрүөт буолара үөртэ. Уратытык “айыллан” тахсыытынан, бэлэмнэнии үлэтэ сиэрдээхтик эрдэттэн ыытыллыбыта, испэктээк турарыгар анаан-минээн сүгүрүйүү сүппэтин туоһулуур соруктаах, биһиги дьоруойдарбыт тыыннаахтарыгар үлэлээн ааспыт тэрилтэлэрин бас-көс салайааччылара, манна тиийэн кэлэн, сайаҕастык кэпсээбиттэрэ долгутта, уйадытта.
Бэргэн ытааччы Алексей Миронов сэрии иннинэ Бүлүү улууһунааҕы судаарыстыбаннай статистика иниспиэктэринэн үлэлээбитин быһыытынан, күн бүгүн Арассыыйа статистикатын устуоруйатыгар соҕотох Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буоларын бэлиэтээн,  тэрилтэ кини аатын үйэтитэргэ элбэх хамсааһыннаах үлэни ыытарын истэргэ үчүгэйэ! Көлүөнэлэр ситимнэрэ быстыбатын туһугар эдэр идэлээхтэр түмсүүлэрэ Дьоруой төрөөбүт дойдутугар тиийэ десанныы тиийэллэрэ хайҕабыллаах!
Бүлүмүөтчүк Николай Степанов сэрии кэнниттэн Бүлүү лесхоһугар бэриниилээхтик үлэлээбитинэн биир дойдулаахтара, оҕолоро, ыччаттара киэн тутталлар. Ону ааһан тэрилтэ—Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин салайааччыта Дьоруой Степанов курдук тыа сирин лесниктэрин туруулаһыылаах, туһалаах үлэлэрэ уустугун, эппиэттээҕин олус иһирэхтик ахтыбытын көрөөччүлэр иһийэн иһиттилэр.
Артиллерист Николай Кондаков Саха тэлэбиидэнньэтин уонна араадьыйатын кылаабынай эрэдээктэрэ, биллиилээх араадьыйа суруналыыс этэ. Кини суруйан хаалларбыт кинигэлэрэ, суруллан хаалбыт биэриилэрэ дириҥ ис хоһооннорунан, кэпсииргэ сырдык иһирэх тыынынан уратылар.
Бүлүү сирин үйэлэргэ аатырдыбыт сэрии үс дьоруойа: Николай Алексеевич Кондаков (СӨ култууратын туйгуна Кирилл Рожин), Николай Саввич Степанов (Никита Соловьев) уонна Алексей Афанасьевич Миронов (СӨ култууратын туйгуна Владислав Портнягин) олорон ааспыт олохторо, сыралаһан турууласпыт үлэлэрэ-хамнастара, биир дойдулаахтарын ахтылҕаннара, хаан аймахтарын суохтааһыннара испэктээк саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри дьиҥ киинэ лиэнтэтинии кэриэтэ элэҥнээн аастылар.

Дьоҕус сыана сыаната биллибэт “сэһэнэ”

Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра былыргы дьиэҕэ “олорор”, айар-тутар. Сырыы ахсын манна кэлиэх иннинэ ити кэмчи сыанаҕа тугу көрөргүн ырыҥалыы сатыыгын, тыа кулуубун курдук дьоҕус сиргэ уҥа-хаҥас хамсанар да уустук курдук диэччилэр. Биир бэйэм режиссер Валентина Афанасьевна Якимец баһаам туруоруутун чуо манна көрбүт буоламмын, “бу сырыыга туруоруу маастара, иһэ-истээх кэпсээннээх испэктээкилин тугунан силбиир-самыыр, ойоҕостон сыаналыы-одуулуу кэлбит дьон халҕаһатын хайдах астыннарыах эбитэй” диэн куруук дьикти иэйиигэ куустаран тиийэбин, кэтэһэбин. Онтум бу да дьүһүйүүгэ соһутта, оҕолуу үөртэ, эрэмньилээх истиҥ санааны үөскэттэ диибин.
Бастатан туран, сэрии диэни билбэтэх, саҥа улаатан эрэр оҕолор туох да энциклопедията, элбэх үөрэтиитэ-такайыыта суох, сыччах испэктээги да көрдөхтөрүнэ үс дьоруойунан сирэйдээн, Саха сирин устуоруйатыгар лаппа киирииһилэр. Тоҕо диэтэххэ, туруоруу тыына оннук: ис хоһооно судургу, урут суруллубут ахтыыларга олоҕуран, кинигэлэргэ этиллибиттэртэн саамай сүмэтин ылан, билбэт да киһи сонургуу ылынарыгар дьиҥ түгэннэрин оонньоон көрдөрбүттэрэ — классика.
Иккиһинэн, кыра сыананы икки өттүнэн кыйа, иккилии эрээтинэн улахан экраннары тиирэ тардан, режиссер “көрөр хараҕы төһө эмэ кэҥэттэ”. Онно тустаах кэмҥэ Бүлүү тыатын сирин айылҕатын көстүүтэ тута урукку кэмҥэ сиэтэн илдьэргэ дылы гынна. Ол быыһыгар уодаһыннаах сэрии хрониката, өлөр өлүү, сууһарар сиэхсит кими да аахсыбакка, итиннэ-манна дэлби тэптэриилэринэн субу сыанаҕа оонньуу сылдьар артыыстары кытта хаарыйыах айылаах икки кэрдиис кэми силбиир дьикти турукка киллэрбитэ… киһи мэйиитин ытыйар. Аны архыыпка билигин хараллан сытар урукку докумуоннарынан киинэ лиэнтэлэрэ, субу соторутааҕыта баар тыыннаах дьоруойбут Николай Степанов Москваҕа Дьоруойун сулуһун түөһүгэр анньынар өрөгөй түгэнигэр көтүтэн тириэрдэргэ дылы… Ол барыта—креатив.
Ити кэми биһиги көлүөнэ, ордук Н.А. Кондаков огдообото, кылаабынай эрэдээктэрбит Нина Иннокентьевна Протопопова салайбыт “Бэлэм буол”—“Кэскил” хаһыат үлэһиттэрэ олус бэркэ өйдүүбүт. “… Н.А. Кондаковка Советскай Союз Геройа аат (өлбүтүн кэннэ) иҥэрилиннэ” диэн Ыйаахха илии баттанна диэн иһитиннэрии кэлээтин, Нина Иннокентьевна барахсан бөтө бэрдэрбитигэр, бүтүн эрэдээксийэнэн ылы-чып баран, мүнүүтэ устата суҥхаран олорбуппут… Онтон кини хараҕын уутун туора соттубута уонна дириҥник үөһээ тыыммыта: “Абакка, тыыннааҕар да буолбат…” диэн. Ол курус кырдьык этэ. Сэриилэһэ сылдьар бу үс киһиэхэ ити үрдүк наҕараадаҕа түстүгүт диэн тута этиллибитин үрдүнэн, араас төрүөтүнэн кэмигэр кэлбэтэх тардыллыбыт наҕараада туһугар кимнээх турууласпыттарын бу испэктээк олус сөптөөхтүк уонна судургутук көрдөрдө.
Үсүһүнэн, билигин оҥоһуу өйү хото туттуу, былыргы хаартысканы кытта “тилиннэрии”, итиэннэ ону барытын орун-оннугар сатаан туһаныы ньыматын режиссер бу үлэтигэр киллэрбитэ, сатаан туһаммыта үчүгэйиэн!
Барахсаттар, саҥата суох чуумпу урукку-хойукку хаартыскалар, эмискэ мичээрдээн кэлиилэрэ көрөөччүнү эрэ буолуо дуо, манна кэлбит дьоруойдар ыччаттарын, аймахтарын уйадыта соһутта! Эбиитин, хайдахтаах да түгэҥҥэ төрөөбүт Бүлүүлэрин сирин көмүскүүрдүү, үс өттүттэн бары хайысханы кэтиирдии көрөн турар Миронов-Кондаков-Степанов аарыма мэҥэ таастара “тиллэн кэлиитэ”, күө-дьаа үөрбүтүнэн соҕотохто сиргэ ыстанан түһүүлэрэ, утары хааман кэлиилэрэ — кинилэр дьоруойдуу киирсиилэрин туоһута, ааттара үйэлэргэ тыыннааҕын, биһиги сүрэхпитигэр мэлдьи баалларын туоһута буолуох кэрэһи бэлиэ!

Ырыачайдаах испэктээк

Тыйаатырга көстөр испэктээх өссө биир уратыта — ырыа. Саҕаланыытыгар алгыстаах, ортотугар таптал иэйиилээх, бүтүүтүгэр оһуокайдаах (Кэлэкэ Бүөтүр оччолорго дьиҥнээхтии толорбут тылларынан), Ийэ сиргэ бэриниилээх буолууну кэрэһилиир күргүөмүнэн ырыалары кыбытыы — эмиэ сүдү ньыма. Элбэх тыл сымсах диэх айылаах, ырыа хоһооно уонна матыыба даҕаны истээччигэ элбэҕи иитийиэхтиир күүһэ манна мындырдык туһанылынна. Олус иһирэх тыллардаах, олохтоох дьон чахчы уран суруйуулара ырыа буолан ылламмыта — олох кырдьыга. Ол барыта туох даҕаны ордук омуна, эбии оҥоро сатааһына суох ис киирбэхтик, буолуохтааҕын курдук кукка киирдэ, сүргэ олоҕурда, сүрэҕи долгутта! Дэлэҕэ даҕаны төрүт буор сиртэн, Бүлүүттэн испэктээги көрө кэлбит улуус баһылыгын солбуйааччы А.И. Комаров ыллаабытынан тахсан махтал сайаҕас тылларын этиэ, биһирээбитин биллэриэ дуо?!

Аныгыскы сырыыга диэри!

Астык испэктээк бары өттүнэн тупсаҕай. Пионер сааска кэтиллибит таҥаһы бүгүҥҥү олоххо киллэрэр уустук эрээри, бу сырыыга ону дьиҥнээхтии таҥныбытынан сыана кэтэҕиттэн субу тахсан кэлиилэрэ тутатына оччотооҕу кэм кэрдииһигэр тиэрдэр. Бүтүн дружина үрдүнэн горну сатаан үрэр, кылбардык сатыыр диэн урут ханна да сэдэх буолааччы. Бу да сырыыга горнист уол балачча барбахтаһан иһэн “бөтүүктэтэн” кэбиспитэ, онтуттан оҕо барахсан кулук-халык буолуута үкчү, илэ-бааччы дьиҥнээх этэ!
Таҥнар таҥастара даҕаны киһини наһаа итэҕэтэр: 80-с сылларга люрекстаах синтетика былаат муодата баара, ону маанымсыйан учуутал бааммыта — чахчы дьоруойу чиэстиир бэлиэ түгэн туоһута! Оттон сэрии саҕанааҕы тиийиммэт-түгэммэт кэм саҕана Нина кыыс (Нина Иннокентьевна оччолорго училищеҕа үөрэнэрэ), арааһа үчүгэй үөрэҕин иһин дуу, холкуоска суоччуттаан үчүгэй көрдөрүүтүн иһин дуу, бука бириэмийэлэммит кыһыл сатыынынан буоллаҕа буолуо, бэйэтэ тиктибит дьууппалаах, хара бинсээктээх (сааһын тухары бинсээги таптаан кэтэрэ) олохтоох араадьыйаҕа субуокка ааҕаары киирэн кэлбитэ олус табыллыбыт!
Онон таҥаһы-көстүүмү (сыана уонна көстүүм худуоһунньуга, СӨ култууратын туйгуна Мария Иванова уонна иистэнэр сыахха эппиэттээх СӨ култууратын туйгуна Саргылаана Петрова) бэрийии олус табыллыбыт. Инники эппитим курдук ырыаны-муусуканы-видеону (СӨ култууратын туйгуннара Владимир Якимец уонна Павел Неустроев) кыраҕытык талан, тупсаҕайдык таҥан биэрбиттэрэ бу испэктээги биир кэлимник ылынарга төһүү, көстүбэт күүс оҥордо.
Биллэн турар, бу испэктээк уһун үйэлэнэригэр, репертуарга киирэригэр уонна улуустарынан көрдөрүллүөн көрөөччү олус баҕарда. Ол туһунан Бүлүү улууһун дьаһалтата баҕа санаатын сөпкө эттэ.
Уот-күөс умулунна, сыана кураанахсыйда. Бүгүҥҥү оонньууга кэлбит дьоруойдар оҕолоро, аймахтара өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түстүлэр итиэннэ барыларын баҕа санаата биирин биллэрдилэр: биһиги төрөппүттэрбит дьылҕалара хаһан да хатыламматын, куруук эйэлээх олох салҕаннын, төрөтөр ыччат чэчирии сайыннын! Ол туһугар дьулуһарга, иитиллэргэ-үөрэнэргэ маннык испэктээк баар буоллун!

ОГДО