Улуу Кыайыыны уһансыбыттар. Хамаҕатта нэһилиэгэ

Ийэ дойдуну немецкэй —
фашистскай талабырдьыттартан көмүскүүргэ Нам улууһун  Хамаҕатта нэһилиэгин Ленин аатынан уонна “Кыһыл ыллык” холкуостартан 128 киһи ыҥырыллан барбыттар. Кинилэртэн Ийэ дойдуларын иһин сырдык дууһаларын толук ууран 53 киһи эргиллибэтэҕэ, ол иһиттэн өлбүттэр ахсааннара – 31, сураҕа суох сүппүттэр – 22 киһи.

Хамаҕатта нэһилиэгиттэн сэриигэ барааччылар хас да хомуурга хабыллыбыттара. Кинилэри Кириэс Кытылтан кулуупка түмэн атаараллара, сорохторун онно тиһэх төгүл көрөн хаалбыттара. Бастакы хомуурга барбыттартан оройуон үрдүнэн 19 киһи тыыннаах эргиллибиттэрэ, олор истэригэр Жирков Семен Петрович, Белоусов Терентий Егорович, Шишкин Иван Сергеевич бааллара. Сэрии сылларыгар фроҥҥа бары хамаандаттан саамай  элбэх киһи 1942 с. бэс ыйын 26 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Кинилэри Туллук биэрэгиттэн  “Пропагандист” борохуотунан атаарбыттар.

Аан дойдуну сөхтөрбүт Сталинградтааҕы кыргыһыы Аҕа дойду Улуу сэриитин хаамыытыгар ураты миэстэни ылар. Бу кыргыһыы 1942 с. от ыйын 17 күнүттэн 1943 с. олунньу 2 күнүгэр диэри биир да күн, чаас тохтоло суох сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ икки түһүмэхтээн баран чаҕылхай кыайыынан түмүктэммитэ. Бу кырыктаах тимир ууллар, элбэх сүтүктээх суостаах кыргыһыыга Хамаҕаттаттан 6 киһи кыттыбыта: Петров Степан Дмитриевич, Винокуров Василий Степанович, Кривошапкин Иннокентий Федотович, Захаров Митрофан Дмитриевич, Винокуров Петр Афанасьевич, Петров Федор Иванович.
Элбэх өлүүлээх-сүтүүлээх Ильменнээҕи, Ржевтээҕи кыргыһыылар утуу-субуу кыайыынан  түмүктэммиттэрэ. Ильмеҥҥэ Семен Петрович Жирков кыттан тыыннаах хаалбыта, Ржевкэ Иннокентий Васильевич Жирков олоҕо быстыбыта. Анатолий Степанович Максимов, Михаил Васильевич Новгородов Ленинградскай фроҥҥа киирсэн уот кутаа ортотунан ааспыттара. Роман Михайлович Мальцев, Николай Петрович Семенов Рейхстагка тиийбиттэрэ. Уоттаах сэриигэ хорсун быһыыларын иһин Хамаҕаттаттан “Хорсунун иһин” мэтээлинэн – 15, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлинэн – 11 буойун наҕараадаламмыттара. “Кыһыл сулус” – 12, “Албан Аат” — 8, Аҕа дойду сэриитэ -19 уордьаннаах сэрии кыттыылаахтара бааллар.
Япония милитаристара эйэҕэ суоһууллара, иккис Аан дойду сэриитин бүтэһиктээхтик түмүктүүр инниттэн Советскай Союз 1945 с. атырдьах ыйын 8 күнүгэр Японияны утары сэриини биллэрбитэ. Онон армияҕа ыҥырыллыы салҕанан барбыта. Илиҥҥи фроҥҥа сэриилэһэ барбыттара: Григорий Гаврильевич Аргунов, Иван Васильевич Винокуров, Иван Ильич Дьяконов, Иван Григорьевич Колмогоров.

Сэриигэ кыттыбыт ини-биилэр

Хамаҕатта нэһилиэгиттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барыта 20 дьиэ кэргэнтэн ини-биилэр барбыттар. Барыта 43 киһи фроҥҥа ыҥырыллыбыт, олортон 20 тыыннаах эргиллибит, 23 сэрии толоонугар хаалбыт. Олор истэригэр үстүү бииргэ төрөөбүттэр Гаврил, Петр, Ефим Аргуновтар, Егор, Гаврил, Николай Пермяковтар, Иннокентий, Иван, Тарас Суздаловтар бааллар. Иккилии бииргэ төрөөбүттэртэн бааллар:
— Григорий, Прокопий Аргуновтар
— Федот, Николай Гаврильевтар
— Семен, Афанасий Емельяновтар
— Алексей, Гаврил Жирковтар
— Никита, Семен Жирковтар
— Роман, Федор Кудриннар
— Илья, Петр Мальцевтар
— Макар, Константин Москвитиннар
— Никита, Николай Москвитиннар
— Семен, Иван Оконешниковтар
— Лев, Егор Полищиковтар
— Алексей, Игнатий Поповтар
— Павел, Николай Семеновтар
— Касьян, Макар Степановтар
— Василий, Филипп Федоровтар
— Алексей, Егор Чириковтар
— Кирсан, Семен Шапошниковтар.

Сэрии толоонуттан уордьаннаах кэлбит буойуттар

1. Захаров Митрофан Дмитриевич – “Кыһыл Сулус” уонна “Албан аат III степэнэ” уордьаннар
2. Мальцев Роман Михайлович – “Кыһыл Сулус” уонна “Албан аат III степэнэ” уордьаннар
3. Москвитин Григорий Леонтьевич – “Аҕа дойду сэриитин II степэнэ” уордьан
4. Москвитин Николай Николаевич – “Кыһыл Сулус” уордьан
5. Семенов Николай Петрович-I – “Албан аат III степэнэ” уордьан
6. Соловьев Петр Данилович – “Албан аат III степэнэ”, “Кыһыл Сулус” уордьаннар
7. Степанов Касьян Афанасьевич – “Кыһыл Сулус” уордьан
8. Суздалов Иван Петрович – “Албан аат III степэнэ” уордьан
9. Суздалов Иннокентий Петрович – “Кыһыл Сулус” уордьан
10. Харитонов Игнатий Васильевич – “Албан аат III степэнэ” уордьан.

Хамаҕаттатааҕы детдом

Сэрии кэмигэр оҕо тулаайах хаалыыта үксээбитэ. Кинилэргэ правительство дьаһал ылан араас көмө оҥоһуллан барбыта. Олортон саамай дьоһуннааҕа – детдомнары арыйыы буолбута.
1943-1954 сс. сэрии тулаайах оҕолоругар детдом Хамаҕаттаҕа үлэлээбитэ. Бу детдомҥа сэриигэ барбыт дьон оҕолоро оройуон бары нэһилиэктэриттэн уонна атын оройуоннарыттан кэлэн иитиллибиттэрэ. Бастакы дириэктэринэн Баишев Михаил Устинович анаммыта, онтон Парников Роман Семенович детдом сабыллыар диэри үлэлээбитэ.

Тыыннаахтар умнубат сыллара…
(Өйдөбүнньүктэр)

Нэһилиэккэ бастакы пааматынньык Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ананар. “Арыы Тиит” артыалыгар Салапыыскалар өтөхтөрүгэр “Кыайыы памятнига” 1947 сыллаахха турбута. Пааматынньыгы Хамаҕатта олохтооҕо, мас ууһа Терентьев Василий Ионович оҥорбута. Билигин бу сиргэ Культура уонна сынньалаҥ паарката турар.

1965 сыллаахха фашистскай Германияны Кыайыы 20 сылын туолар маҥнайгы юбилейыгар Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар, саха саллаатыгар анаан пааматынньык туруоруллубута. Ааптара –Лукин Агафонгел Иванович.
Бу пааматынньык 1985 сыллаахха көһөрүллүбүтэ уонна тупсарыллан эбии биэс салаалаах сулус бетонунан кутуллубута, тимир күрүөлэммитэ. Тупсарыллан оҥоһуллуутун ааптара – Дунаев Александр Григорьевич.
2010 сыллаахха Кыайыы 65 сылын көрсө тыыл ветераннарыгар аналлаах бетонтан кутуллубут обелиск оҥоһуллубута. Пааматынньык ааптара уонна тутааччыта – Дунаев Александр Григорьевич.

1996 сыллаахха гражданскай сэрии кыттыылааҕар, Хамаҕатта нэһилиэгин Сэбиэтин председателинэн үлэлээбит, 1927 сыллаахха репрессияламмыт, 1942 сыллаахха баҕа өттүнэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр баран геройдуу охтубут Жирков Макар Иннокентьевичка анаммыт пааматынньык туруоруллубута. Пааматынньык ааптара уонна тутааччыта Касьянов Александр Гаврильевич.

2018 с. алтынньы 10 күнүгэр Хамаҕаттаҕа, детдом дьиэтин таһыгар, сэрии кэмигэр элбэх оҕоҕо ийэни-аҕаны солбуйбут, үүнэр-сайдар кыаҕы биэрбит детдом тэриллибитэ 75 сылыгар детдом сэбиэдиссэйдэрин ааттарын киллэрэн туран өйдөбүнньүк “Мэҥэ таас” туруоруллубута.

Күн бүгүн Кыайыы 80 сылын долгуйа күүтэллэр: Ленинград блокадатын кыттылааҕа Ушницкая Эльви Давыдовна, политическэй репрессия сиэртибэтэ Васильева Александра Николаевна, сэрии тулаайаҕа Охлопкова Евдокия Христофоровна, тыыл бэтэрээнэ Феофанов Егор Михайлович уонна 24 сэрии кэмин оҕолоро.

Информацияны бэлэмнээтилэр краеведтар Захаров Николай Дмитриевич, Винокурова Мария Григорьевна, олохтоох дьаһалта специалиһэ Аммосова Алена Васильевна