Улуу Кытайга айан “кистэлэҥнэрэ”

Балаҕан ыйа. Киһи ордук күһүҥҥү уһун киэһэлэргэ санааҕа-онооҕо ылларан, ханна эрэ сылаас дойдуга, саҥа эйгэҕэ, атын олоххо-дьаһахха баран кэлиэн баҕарар. Мин эмиэ итинник санааҕа куустараммын уйаара-кэйээрэ биллибэт Улуу Кытай  үс куоратыгар – былыргы устуоруйалаах Пекиҥҥэ, аныгы көстүүлээх Шанхайга уонна атыы-эргиэн эргимтэтин киинэ Гуанчжоуга баран сэргэхсийэн кэллим. 

Бастатан тугу билиэххэ нааданый?

Кытайга айан Таилаҥҥа эбэтэр Турцияҕа көтөр курдук судургу буолбатах. Бу дойду бэйэтэ туспа «сиэрдээх-туомнаах», онон эрдэттэн бэлэмнэнии ирдэнэр. Бастакынан — харчыны уларытыы. Арассыыйа баанын каарталара (Мир, Visa) Кытайга үлэлээбэттэр. Оннооҕор UnionPay кытта сорох сирдэргэ эрэ үлэлиэн сөп. Онон икки суол баар — кумааҕы харчыны (юань) атыылаһан тиийиэххэ сөп. Ол эрээри, бөдөҥ сууманы кумааҕы харчынан илдьэ сылдьар кутталлаах уонна табыгаһа суох дии санаатым. Иккиһинэн, электроннай көһүлүөк — Alipay. Бүгүҥҥү Кытай — кумааҕы харчыта суох олоххо толору киирбит дойду. Уулуссаҕа атыылааччылартан саҕалаан гостиницаҕа тиийэ QR-код нөҥүө төлөбүрү ылаллар. Онон Кытайга тиийээт, бастакы хардыыҥ — Alipay сыһыарыыны хачайдаан туһаныы, Сбербаан каартатыттан харгыһа суох харчыны ыытыахха сөп. Didi нөҥүө таксыы сакаастыахха, онлайн билиэттэри атыылаһыахха эмиэ сөп.

Аны сибээс уонна интэриниэт. Кытайга «Улуу кытайдааҕы файрвол» (Great Firewall of Cһina) диэн ааттанар куйаар ситимигэр «цензура» үлэлиир. Ол аата, биһиэхэ үлэлиир мобильнай сыһыарыылар сервистэрэ үлэлээбэттэр. Бу хааччаҕы туоруурга «үс буукубалаах» сервиһи туттуохха наада. Ол курдук, ити сервиһи холбоотоххо эрэ, аан дойду ситимигэр тахсар кыах үөскүүр. Саамай сүрүнэ, аэропорка тутатына Cһina Mobile оператор сим-каартатын атыылаһыахха наада. Оччоҕо интэриниэтиҥ түргэн уонна чэпчэки буолар. Салгыы тылбаастатыы наада. Кытайга үксүлэрэ английскайдыы тылы билбэттэр. Онон кытай тылын билбэт буоллаххына, тылбаасчыт-сыһыарыы эйиэхэ салгын курдук наада буолуоҕа. Манна Google Translate олус туһалаах.

Пекин — импиэрийэ сүрэҕэ, устуоруйа тыына

Иркутскайтан түүн тиийбит сөмөлүөтүм Пекин саҥа Дасин аэропордугар түстэ. Бу аэропорт бэйэтэ туспа сөҕүмэр тутуу — куйаар аныгы хараабылыгар майгынныыр, киэҥэ-куоҥа, ырааһа-сырдыга киһини сөхтөрөр. Мантан саҕалаан Кытай кыаҕын тута өйдүүгүн.

Пекин — Кытай «сүрэҕэ». Манна былаас, устуоруйа, култуура барыта түмүллүбүт. Бу куорат биир өттүнэн былыргы импиэрийэ киэҥ далааһыннаах, улуу архитектуралаах куората буоллаҕына, иккис өттүнэн аныгылыы олох тэтимнээх улуу дойду мегаполиһа. Ханнык баҕарар турист Пекиҥҥэ кэлээт, бастатан туран, аан дойдуга аатырар саамай улахан дыбарыас комплексыгар тиийэр. 500‑тэн тахса сыл устата бу сиргэ Мин уонна Цин династияларын 24 императора олорбуттара, дойдуну салайбыттара. Салгыы «Улуу Кытай истиэнэтигэр тахсыбатах киһи — дьиҥнээх кытайы көрбөтөх» диэн өс хоһоонноохтор. Бу — киһи аймах оҥорбут саамай улуу тутуута. Мин «Бадалин» диэн учаастагы талбытым. Халлаан Храма. Бу эмиэ Пекин биир ураты визитнэй карточката. Императордар Халлааҥҥа үҥэр-сүктэр, быйаҥнаах сылы көрдөһөр сирдэрэ. Пекиҥҥэ сырыым түмүгүнэн, маннык сүбэлэри биэрэбин. Сылдьыахтаах сирдэргинэн билиэттэри эрдэттэн Alipay нөҥүө онлайн атыылаһыахха сөп. Оччотугар улахан уочаракка турбакка, бириэмэҕин сүүйтэриэҥ суоҕа. Аны куорат иһигэр метронан сылдьар ордук. Түргэн, чэпчэки уонна бары сүрүн сирдэргэ тиэрдэр. Исхиэмэлэрэ английскайдыы тылбаастаах. Күн аайы уонунан килэмиэтири хаамарга бэлэм буол. Атахха табыгастаах, чэпчэки атах таҥаһа булгуччулаах. Салгыы бу куораттан мин Шанхайга сөмөлүөтүнэн көттүм.

Шанхай — аныгы көстүүлээх куорат

Пекинтэн Шанхайга диэри 1300 км кэриҥэ. Онуоха диэри түргэн сырыылаах пуойас да, сөмөлүөт да сылдьар. Шанхайга тиийээт, эн атын дойдуга кэлбит курдук сананаҕын. Пекин импиэрийэлии киэҥ далааһына, устуоруйа тыына манна суох. Шанхай — харчы, биисинэс, мода уонна аныгы кэм куората. Манна Вайтань Набережнайа — Шанхай куорат сүрүн «киэргэлэ». Хуанпу өрүс биир өттүгэр XIX–XX үйэлэрдээҕи Европа архитектуратыгар майгынныыр, урут бааннар, консульстволар дьиэлэрэ тураллар. Шанхай сүрүн бэлиэ сиринэн буолбут «Восточная жемчужина» телебашня, бытыылка курдук формалаах «Всемирный финансовый центр» уонна Кытайга саамай үрдүк, 632 миэтэрэлээх «Шанхайская башня» — бары бу оройуоҥҥа тураллар. Шанхайга сырыым кэнниттэн маннык түмүктэргэ кэлбитим. Ол курдук, Пекинтэн Шанхайга түргэн пуойаһынан айанныыр ордук. Бу айан бэйэтэ — туспа экскурсия. Набережнайга киэһэ, уоттар сандаарбыттарын кэннэ, хайаан да тиийиҥ. Ону кытта небоскребка тахсарга, күннээх, былыта суох күнү тала сатааҥ. Оччоҕо куорат барыта ытыска уурбут курдук көстүө.

Шанхайтан барарбар, «аныгы кэм биһиги саныырбытыттан быдан чугас эбит» диэн санаа киирбитэ. Манна 10–20 сылынан буолуохтаах олох бүгүн баар. Бу куораттан салгыы соҕуруу, Кытай «атыы-эргиэн ааныгар» — Гуанчжоу куоракка көппүтүм.

Гуанчжоу — «Аан дойду фабриката»

Шанхайтан Гуанчжоуга диэри сөмөлүөт икки чаас көтөр. Халлаан уларыйар — салгын сиигирэр, сылаас, тропическай буолар. Гуанчжоу (урукку аата Кантон) — бу Кытай соҕуруу кыраайын киинэ, аан дойдуга биллэр атыы-эргиэн куората. «Made in Cһina» диэн суруктаах табаар үксэ мантан эбэтэр бу куорат тулатыттан төрүттээх. Дьокуускайга баар «Столичнай» ырыынак табаарын 90% кэриҥэ бу куораттан кэлэрэ буолуо диэн сабаҕалыыбын. Таҥас-сап, электроника, төлөпүөн, чэй элбэх — тугу баҕарбыккын булуохха, атыылаһыахха сөп. Манна сылдьан, глобальнай экэниэмикэ хайдах үлэлиирин көрөҕүн. Аан дойду араас муннугуттан кэлбит урбаанньыттар дьыалабыай кэпсэтиилэри ыыталлар. Саха сириттэн сылдьар урбаанньыкка бу сир — дьиҥнээх ырай, саҥа идиэйэ, сибээс олохтуур сирэ.

Гуанчжоу куорат эмиэ ураты болҕомтону ирдиир. Онон маннык сүбэлэри биэрэбин. Урбаанынан дьарыктанар буоллаххына, бу куоракка хайаан да сырыт. Ырыынактары кэрий, сыананы билис, сибээһи олохтоо. Дим-сам амсайарга анаан сарсыарда эрдэ туран, олохтоохтор сылдьар эрэстэрээннэригэр киирэ сырыт. Куорат сииктээх, итии салгыннаах. Онон таҥаскын эрдэтинэ көрүнэн, бэлэмнээх тиийэриҥ ордук. Чжуцзян өрүһүнэн киэһэ хараабылынан устар турдары ылан, уоттаах-күөстээх куораты өрүстэн көрөр олус кэрэ.

Бу айантан мин санаам

Гуанчжоуттан Иркутскайга, онтон Дьокуускайга төннөн иһэн, бу үс куорат туһунан санааларбын сааһылаатым. Пекин — Кытай былыргыта, устуоруйатын, философиятын, импиэрийэлии тыынын илдьэ сылдьар куорат. Шанхай — Кытай аныгы кэм, технология, харчы, глобализация бэлиэтэ. Оттон Гуанчжоу — Кытай билиҥҥитэ, үлэһит сүрэҕэ, «аан дойду фабриката». Бу айантан мин туох санаалаах кэллим?

Саха сирин киэҥ нэлэмэн айылҕалаах дойдутугар үөрэммит киһиэхэ Кытай тутуулара сөхтөрөр. Барыта улахан, барыта элбэх: дьон, массыына, дьиэ, харчы. Биир Шанхайга биһиги өрөспүүбүлүкэбит олохтооҕуттан 25 төгүл элбэх киһи олорор. Бу айантан кэлэн баран, бэйэҥ дойдугун, култуураҕын атыннык көрөҕүн. Биһиги айылҕабыт улуутун, киэҥин, киһи тыыппатах тулалыыр эйгэтин өссө дириҥник өйдүүгүн. Кинилэр үрдүк дьиэлэри тутан куоталаһар буоллахтарына, биһиги баайбыт — сирбит-дойдубут, Өлүөнэбит эркээйилэрэ, Булууспут ирбэт мууһа…

Аан дойду араас өрүттээх. Ол эрээри Сахабыт сирин уратытын, култууратын, сиэрин-туомун сүтэрбэккэ, атын норуоттартан үөрэнэн, кинилэр ситиһиилэрин ылынан, сайдар кыахтаахпыт. Кытайга барартан толлумаҥ. Бу айан эһиги олоххо көрүүгүтүн кэҥэтиэ, элбэххэ үөрэтиэ.