Улуу Монголия истиэбигэр ыһыахтаатыбыт

Бэс ыйын 7 күнүгэр саха норуотун национальнай бырааһынньыга Ыһыах Улуу Монголия истиэбигэр ыытылынна.

Бу Аан дойдутааҕы “Ыһыах мира-2025” тас дойдуга олорор биир дойдулаахтарбытыгар, норуоттар икки ардыларыгар сибээһи олохтооһуҥҥа, Саха норуотун култууратын атын норуокка билиһиннэрэргэ аналлаах тэрилиннэ. Бырайыак ааптарынан айар тыл аҕата,  этнограф, бөлүһүөк суруйааччы, саха литературатын төрүттээччи Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Лариса Реасовна Кулаковская буолар. Аан дойдуга бу сэттис төгүлүн ыытыллар ыһыах Монголия истиэбигэр ааста.

Барыта 400-чэкэ киһи Улан-Батортан 80 км айылҕа маанылаабыт сиригэр Горхи-Тэрэлж хайа тэллэҕэр араас дойдуттан мунньустан, “Киэргэ” ювелирнай фирма салайааччыта Александр Кириллович Павлов туруорбут сахалыы сэргэтин тула ыһыахтаатыбыт.

“Чэгиэн” ансаамбыл кытынна

Саха сирин араас муннугуттан ырыа, үҥкүү, хомус, муода ансаамбыллара кыттыыны ыллылар. Ол курдук: Дьокуускай куораттан, Тааттаттан, Амматтан, Ньурбаттан уонна аатырбыт артыыстарбыт Опера тыйаатырын  ырыаһыта Александр Емельянов, виртуоз хомусчут Альбина Дегтярева, Ырыа Саарын уонна Дмитрий Артемьев саха ыһыаҕын киэргэттилэр.

Биһиги “Чэгиэн” хомусчуттар ансаамбыл салайааччыбыт Ульяна Васильевна Захарова. “Арчы дьиэтэ” култуура киинин иһинэн тэриллибиппит. Ыһыах буолар сураҕын истээт, Асябыт барыбытыгар Иркутскайга чэпчэки субсидированнай билиэт ылбыта. Ирабыт саҥа көстүүм тигэн барбыта. Мин дьүөгэм Виктория Иванова буойаска, оптуобуска чэпчэки билиэт булбутугар махталбытын тиэрдэбит. Онон икки композиция бэлэмнээн, бу Аан дойду ыһыаҕар ситиһиилээхтик кытынныбыт.

Ыһыах сири-дойдуну ыраастааһынтан саҕаланна. Алгысчыкка Таатта лиссиэйин кыргыттара уонна уолаттара  кынат буоллулар.

Дьэ уонна ырыа-тойук, хомус дьүрүһүйэр тыаһын “Чэгиэн”, “Алаас ахтылгана” бөлөхтөр, үҥкүүһүттэр  “Мозаика”, “Махтал”, “Леди плюс” ансаамбыллара киэргэттилэр. Маны таһынан, сахалыы муода “Көмүс хотун” бөлөҕө көрдөрдүлэр. Ыһыахха кэлбит дьону  түһүлгэҕэ көҕүлээн, айылҕаттан айдарыылаах Дмитрий Артемьев оһуохайы оройуттан туппута, кэрэ куолаһа киэҥ Монголия истиэбин устун долгулдьуйа тарҕанна. Ыһыах кэмигэр сахалыы остуол оонньуулара, мас тардыһыыта, Монголия уонна Сахабыт сирин артыыстарын холбоһуктаах кэнсиэрэ көрөөччүлэри түмтэ.

Монголия Федерациятын Боломуочуйалаах Посола Алексей Евсиков кыттыыны ылан, тэрээһиммитин үрдүк таһымнаата.

Саха сирин дэлэгээссийэтиттэн Ил Тумэн бэрэссэдээтэлин  солбуйааччы Александр Николаевич Жирков Монголияны кытта устудьуоннуу сылдьыаҕыттан “Аргыс” тутар этэрээтинэн алтыспыт буолан, олус истиҥ-иһирэх тыл эттэ. Монголларга уонна бу Аан дойдутааҕы ыһыах ыытыытыгар үлэлэспит дьоҥҥо эҕэрдэ сурук уонна өйдөбүнньүк бэлэх туттартаан, дьон-сэргэ үөрүүтүн үксэттэ.

Монголия сайдар

Монголия норуота 101 сыл анараа өттүгэр революциянан көҥүлүн туруулаһан, билигин эрэллээхтик инникигэ сайдыы суолун тутар.

Монголияҕа үс аҥаар мөлүөйүөн ахсааннаах дьоҥҥо хас биирдии киһиэхэ 5-6 бараан тиксэр диэн кэпсииллэр. Истиэп былаһын тухары барааннар, ынахтар, аттар көҥүл мэччийэ сылдьалларын астына көрөҕүн. Астарын сакаас биэрдиҥ да, тутатына түргэнник астаан аһаталлар. Мииннэрин порцията, бузылара улахана, хушуурдара минньигэһэ сүрдээх.

Улан-Баторга массыына элбэҕиттэн хаайтарыы бөҕө буолар. Онон хас да экскурсия кыаллыбат сирэ. Бырабыыталыстыба нэдиэлэ күннэринэн массыыналарын нүөмэрин бүтэһик сыыппаратынан  уулуссаҕа тахсыбат гына уураахтыыр эбит. Итинник үлэ күннэригэр барытыгар уонна субуотаҕа, өрөбүлгэ массыына барыта тахсар. Ол иһин дьон иккилии-үстүү массыыналаахтар эбит. Ити уурааҕы кэспит киһиэхэ ыстараап тигинээн кэлэр эбит.

Килииникэҕэ эмтэнии

Биһиги аҕыс киһи уонча хонукка мэдиссиинискэй килииникэҕэ эмтэннибит. Олус кыһамньылаах эдэр быраастар тымыр, сүрэх, иммунитет бөҕөргөтүүгэ укуол, система анаабыттара. Ону сэргэ традиционнай эмтээһиҥҥэ: төбө оройуттан атаҕын тарбахтарыгар диэри массаас, иннэлээһин, бааҥка туруоруута, сискэ сылаас глинанан угуттаатылар. Физиоэмтэнии, туустаах уунан атахха массаас ыллыбыт, хомуох тууска хаамтыбыт. Онон сынньалаҥмытын туһалаахтык атаардыбыт. Монголияҕа көрсүбүт дьоммут күн аайы түмэллэргэ, экскурсияҕа,  ойууҥҥа, Шамбалаҕа удамыр сыанаҕа сырытыннарбыттара.

Шамбалаҕа

Шамбала диэн Кытай диэки Гобига баар сакральнай миэстэҕэ сылдьан, араас сиэри-туому оҥордубут.

Ийэттэн төрөөбүт курдук ыраастаныы, үрдүк Айыылартан бары дьоммутугар этэҥҥэ чэгиэнник, эйэлээхтик бу Орто дойдуга дьоллоохтук олорууну, сэрии тохтуурун көрдөстүбүт. Бу маннык сир хараҕа Аан дойдуга үс сиргэ баар: Тибеккэ, Индияҕа уонна Монголияҕа. Кыһыл кыра таастардаах улахан төгүрүккэ сытан, сиртэн энергия, туругуҥ бөҕөргөөһүнүн күөлэһийэ сылдьан ыллыбыт. Мин көрдөхпүнэ, Амма өрүскэ Амма остуолбаларыгар баар чэй тааһыгар майгынныыр.

Күн киириэр диэри сиэр-туом толорон баран, хонор сирбитигэр юртаҕа тиийбиппит. Тото-хана бараан миин иһэн, сыалаах этин бырдырҕаччы сиэн баран, олус үчүгэйдик кытаанахтык утуйан турбуппут. Мин утуйан эрдэхпинэ, дьиктитик юрта ойоҕоһунан сахалыы таҥастаах дьон кэккэлэһэ тахсан иһэллэрин курдугу көрбүтүм да, айана ырааҕыттан сылайан, утуйан хаалбыппын. Аттыбар сыппыт Агафья эмиэ сахалыы таҥастаах дьону үөһэттэн көрөн иһэн, эмиэ утуйбут эбит. Дьикти сир дьикти көстүүлэрэ.

Сарсыарда эрдэ туран, күнү көрсөр сиргэ айаннаабыппыт. Халлааммыт барыта былытынан бүрүллэн турдар да, күн тахсыытын саҕана 4 чаас 50 мүнүүтэҕэ халлаан саҕаҕа ырааһыран, күммүт күлүмүрдээбитинэн тахсан, бары туристар саҥа күнү үөрэ-көтө көрүстүбүт, барыта этэҥҥэ буоллун диэн алҕаатыбыт.

Салгыы айаннаан, хайаны дабайан, айдарыылаах дьон кэлэн, иһийэн, энергия ылар хаспахтарыгар киирэн олорбуппут.  Ол кэмҥэ күммүт эмиэ былыкка саспыта. Онтон ийэттэн саҥаттан төрүүр хайа хаспаҕар дьөлөҕөһүнэн киирбиппит уонна тахсыыбытыгар эмиэ күммүт чаҕылыччы тыган көрсүбүтүн сөҕө-махтайа, соһуйа көрбүппүт. Дьэ ол кэнниттэн Улан-Баторга күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ айаннаабыппыт. Интэриэһинэй дойду дьикти сирдэрин астына көрөн, кэрийэн, доруобуйабытын бөҕөргөтөн дойдубутугар Саха сиригэр айаннаабыппыт.

Бу маннык элбэх киһини түмпүт Аан дойду ыһыаҕа кэлэр өттүгэр анал үптээх-харчылаах Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн өйөбүллээх буолуон наада. Ону таһынан, Федеральнай өйөбүллээх буоларыгар Тас сибээс Министиэристибэтэ, Бырабыыталыстыба көмөлөһүө диэн ыһыах кыттыылаахтара эрэнэбит.

АннаПопова, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, Россия Бэрэсидьиэнин “Бастыҥ учуутал-2011” гранын кыайыылааҕа, Дьокуускай куорат “Саха тылын уонна литературатын  бастыҥ учуутала-2023″ бириэмийэтин кыайыылааҕа.