Улуу таптал уруутугар

50 сыл анараа өттүгэр быйаҥнаах буордаах Бордоҥҥо тохсунньу торулуур тымныытыгар таптал кытыастар кутаатыгар күөдьүйбүт умуллубат уоттаах улуу таптал уруута буолбута. Быйыл оруобуна 50 сыл буолан баран, тохсунньу тоһуттар тымныытын аахсыбакка, кыһыл көмүс сыбаайба араас уотунан күлүмүрдээн, күлүмнээн, үрдээн, үксээн ааста.

Дьэ, ол хайдах этэй? Ол саҕана уол барыта аармыйаҕа сулуус­палаан тыыллан-хабыллан кэлэр этэ. Үксүн танкист, артиллерист буолан кэлэр кэмнэригэр 3 сыл муоратааҕы флокка сулууспалаабыт Оппуонньа уол кэлээт, Бордоҥ бастыҥ кыыһын Галикканы кытары таптал уотун өрүкүтэ уматан, хотун ойох оҥос­тубута. Ол кэми олус үчүгэйдик өйдүүр тыын­наах туоһулара бииргэ үөрэммит оҕолоро бары кэлэн үөрбүт-көппүт дьүһүннэрин көрөн үөрдүм даҕаны. Саамай сүрүнэ, бургунас ынах муоһун курдук сэргэстэһэ улааппыт убайа, сунтаардар биир баар-суох тумус туттар киһибит Владимир Гаврильевич түсчүттээн ыыппыт, дьоллорун түстээбит ыалларыгар кэлэн этэ-тыына турара тугунан да кэмнэммэт үөрүүлээх.

Бу 50 сыл усталаах-туоратыгар Галина Егоровна, Афанасий Гаврильевич 14 оҕону төрөтөн, иитэн-такайан, аһатан-таҥыннаран атахтарыгар туруордулар, киһи-хара гыннылар, ыал оҥордулар. Урут оҕолоннум диэн хас сылы сыллаан уоппускаҕа олорбот этиҥ, ону бу Галина Егоровна 14 оҕону төрөтө-төрөтө аҥаардас биир уһуйааҥҥа 20 сыл асчыт­таабыта да сөхтөрөр. Бу кэмнэргэ эбээбит улахан күүс-көмө буол­бута диэн улахан махталынан ахталлар. Онно эбии сыры сыллата оҕолор арыый борбуйдарын уйунаат, бэйэ бэйэлэрин көрсөннөр, билиҥҥэ диэри бары тутус­путунан сылдьаллар.

Бу ыалы үйэтитэн улуус биир бастыҥ режиссера, Сунтаардааҕы ускуустуба оскуолатын дириэктэрэ дириҥ ис хоһоонноох, үйэлэргэ хаалар видеоролик оҥорбутун бары сэргии, кистээн ымсыыра көрдүбүт. 10 оҕо бары анал идэлэринэн үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьар, 6 оҕо иккилии үрдүк үөрэхтээх. Бу икки киһиттэн 14 оҕо, элбэх-элбэх сиэн, үгүс хос сиэн тэнийбитин көрөн, кэрэ сүрэх үөрэр, харах халтарыйар көстүүтүн биллибит.

Ийэлээх аҕаларын кып-кылабачыгас кыһыл көмүс торҕоҕо суулаабыттар. Бу көстүүмнэри анаан-минээн кыыстарын дьүөгэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин маастара, иистэнньэҥ Ньургууна Иванова тигэн тикпит. Дэлэҕэ даҕаны, үбүлээр Афанасий Гаврильевич: «Үйэбэр кэппэтэх мааны көстүүммүн кэттим, үбүлүөйүм саамай кэрэ түгэнэ, хайдах төлөһөбүн?» – диэн күлүү-үөрүү бөҕөнү күөдьүппүтэ бу маастарга саамай үрдүк сыанабыл дии санаатым.

Бөтүрүөптэр сатаабатахтара суох

Атын сирдэргэ оҕолор эмиэ төрөппүттэрин чиэстииллэригэр наада буолуо диэн уонна быраа­һынньык хаамыыта бэйэтэ бэ­­йэтиттэн тахсан испитин быһыытынан бырааһынньык быыһын сэгэтэ түһэн ааһыам.

Өрөгөйдөөх, үйэлэргэ өлбөө­дүйбэт Мендельсон маршынан түсчүт Тускулаана (бу дьиэ кэргэҥҥэ Тускулаана 7-с дьоро күннэрин ыытар эбит, олох дьиэ кэргэн анал түсчүтэ буолбут, ол тухары дьону салгыппат курдук саҥаттан саҥаны толкуй­даан иһэрэ мээнэҕэ улуус култууратын хотуна буолбатаҕын туоһулуур) чуор куолаһынан арыалланан, Галина Егоровна, Афанасий Гаврильевич дохсун ытыс тыаһа доҕуһуоллаах киирэн кэллилэр ээ. Тоһуйан туран ЗАГС үлэһитэ улуус Кыһыл көмүс кинигэтигэр киллэрдэ, сабыс саҥа кылбачыйбыт кыһыл көмүс көлөөскөлөрү аата суох тарбахтарыгар кылабачытта. Эргиллибэт эдэр эрчим саастарын санатан, моряк уолаттар үҥкүүлээн холоруктаннылар, кырасыабай кыргыттары вальс намыын дорҕоонноругар да­­йыттылар. Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ кыырпаҕа суох ыраас уйгуну олохтоон, муус маҥан таҥастаах үрүҥ туллук курдук туналыһа сылдьаллара харах туолар көстүүтэ. Төрөппүттэригэр анаан ыллаабыт ырыаларыттан долгуйан ыалдьыттар сорохпут кистии-саба харахпыт уутун сотуннубут. Саха сиригэр саха сатаабата суох диир буоллахпытына, Бордоҥҥо “Бөтүрүөптэр сатаабатахтара суох” диэн бэргэн этии үөскээбит. Ол чаҕылхай туоһутунан бу киэһэ буолла. Оҕолор саалы барытын туналы маҕан гыммыттар, кыһыл көмүс хаартыскаҕа хатанар сир оҥорбуттар. Ол ааспыт, туман быыһыгар муммут 50 сыл анараа өттүн санатан, ол кэмнээҕи аһылыктарынан (менюнан) быыстапка-остуол тардыбыттар. Бу күн 2 төрөөбүт күннээх ыалдьыкка чүмэчилээх туортары соһуччу бэлэх уунан төрөөбүт күннээхтэри наһаа да үөртүлэр. Бу Петровтар ыҥырбыт ыалдьыттарын чугастык би­­лэллэрин, кинилэргэ улахан ­убаастабылларын быһыытынан сыаналаатым. Төрөппүттэрин ытык саастарын уйгутун өссө тупсарар туһуттан быйыл сайын олорор дьиэлэрин толору хааччыллыылаах гынабыт уонна бу муус устарга 20 буолан ийэлээх-аҕаларын Турцияҕа илдьэн сынньатар бэлэх ууннулар. Былырыын сайын эмиэ бары аймаҕынан Владивостокка баран сынньанан, сири-дойдуну көрөн кэлбиттэрэ. Саҥа дьыл аҕай иннинэ аҕалаах-ийэлэрин Москуба куоракка Бэс Чагдаҕа сынньаппыттара. Туруорбут бириистэрэ даҕаны сонуннар. Кыайыылаах-хотуулаах киһи анал истиэндэттэн бирииһин бэйэтэ талан ылар. Онно бары талба талааннаах оҕолор бэйэлэрин оҥоһуктарын, маастар кылаастарын бэлэх биэрэллэр. Манна минньигэс туортар, ментальнай арифметика кууруһа, туос ыаҕайалар, кыһыҥҥы хаһаастар, арассаадалар, ыһыахха минньигэс шашлык, оннооҕор улуу Москуба куораттан хайдах атыылаһары үөрэтэр куурустар бааллар.

Ыалдьыттара араас сирдэртэн суолта ууран кэлбиттэрэ бу ыал улахан убаастабылынан туһанарын бэлиэтэ буолла. Ыалдьыттар Санкт-Петербуртан, Томпоттон, Анаабыртан, Дьокуускайтан, Чурапчыттан, Үөһээ Бүлүүттэн, Бүлүүттэн, Ньурбаттан бааллар.

Сиэн оҕолор ас таһан элэҥнэтэ сылдьаллара урут Галиккалаах Оппуонньа бэйэлэрэ хоччуоппалыыр эрдэхтэринэ оҕолоро сүүрэн-көтөн көмөлөһө сылдьалларын санатар. Бордоҥҥо биир да тэрээһин Бөтүрүөптэр хоччуоппалара суох барбат. Сунтаарынан, Мииринэйинэн «Тортопет» минньигэс, араас туортара хамаҕатык сакаастаналлар, атыыланаллар. Быйылгы Саҥа дьылга кыргыттар кыттыһан фотозоналары оҥорон үгүс дьоҥҥо үөрүүнү бэлэхтээтилэр. Сунтаар оҕолорун ментальнай математикаҕа үөрэтиини Людмила Тертюхова, Зинаида Иванова (Петровалар) саҕалаабыттара, улуу Арассыыйа туонатыгар тиийэн үөрэппит оҕолоро кыайыы-хотуу көтөллөөх кэ­­лэллэр. Бу курдук туох баар саҥаны олоххо бастакынан киллэ­рэллэр. Өссө биир саҥа көлүөнэ Бөтүрүөптэр улаатан эрэллэр эбит диэн астына көрдүм.

Бу оҕолорун, сиэннэрин үлэнэн иитэн сураҕырар Сунтаар сиригэр, сайдар-үүнэр Сардаҥаҕа Галина, Афанасий Бөтүрүөптэр икки бэйэлэрэ сүүһүнэн ахсааннаах буола үксээбиттэрэ, тэнийбиттэрэ, уостубат уйгуламмыттара уостан уоска киирэн кэрэ кэп­сээн буолан кэрэхсэнэ тарҕаннын, саха дьонугар үтүө холобур буол­лун.

Зинаида ФЕДОТОВА-Дьол Кыыма.

Ааптар хаартыскалара