Улуу тоҕойдор ыһыахтара

Мэҥэ Хаҥалас II Хаптаҕай нэһилиэгиттэн, Тамма үрэх кытылын Улуу Тоҕойуттан төрүттээх дьон от ыйын 5 күнүгэр Улуу Кыайыы 80 сылын уруйдуур Иэйэхсит сылын ыһыаҕар ыраахтан-чугастан 200-тэн тахса киһи муһунна.

Ыһыах Улуу Тоҕой сиригэр Дулҕалаах алааска тэрилиннэ. Бу сиргэ Мөһүйэлэр, Хабыыһалар (Игнатьевтар) түөлбэлээн олорбуттар. Үгэс быһыытынан Хатыҥ Ураһаҕа мустарбыт, быйыл ардахтаах сайын тосхойон Тамма үрэх туолан турар буолан быйылгы ыһыахпыт чугас ыытылынна. Аан бастакы ыһыах Татьяна Николаевна Скрябина көҕүлээһининэн 1995 с. Улуу Тоҕойго буолбута. Онтон салгыы Улуу Кыайыыбыт үбүлүөйдээх сылларыгар 2005, 2010, 2015сылларга дойдубут ыһыаҕар биир дойдулаахтар мустан кэллибит.
Быйылгы тэрийэр хамыыһыйа ыһыаҕы үрдүк таһымҥа ыытта. Сарсыардаттан чаҕылыччы күн тыган, бэртээхэй күн үүннэ. Дулҕалаах алаас чээлэй күөххэ сууланан саамай кэрэтийэн турар кэмэ, манна түптэ буруота, алаас отун дыргыл сыта, күөрэгэй дьурулуур ырыата — барыта киһи дууһатын өрө көтөҕөр көстүү. Алааһы кыйа уһун күөл тэлэһийэ тайаан сытар, онно кылбаа маҥан хоптолор, кэлбит дьону уруйдуу-айхаллыы ыраас халлааҥҥа күөрэйэ үөһэ-аллара көтө дайдылар. Ыһыах күө-дьаа ахтылҕаннаах кии буруотун сытынан арылынна, үрүҥ былааччыйалаах далбар хотуттар маҥан дэйбииринэн кэлбит ыалдьыттары арчылаан, ыраастаан хааман киирдилэр. Улуу Тоҕой ытык кырдьаҕаһа Ульяна Васильевна Аргунова, биир дойдулаахпыт ХИФУ культурологияҕа кафедратын бэрэпиэссэрэ Галина Семеновна Попова-Санаайа түһүлгэҕэ алгыс сиэрин- туомун толордулар, кымыһынан, алаадьынан, саламаатынан аал уоту айах тутан күндүлээтилэр. Кэскили кэҥэтэр, удьуору ууһатар эдэр кыргыттар, уолаттар ситии саламаны хатыҥ маска бэлэх ыйаатылар.
Сүгүрүйүү миитинин Кыайыы 80 сылыгар туһулаан, үөрэнээччилэр биир дойдулаахтарын чинчийбит дакылааттарыттан, бырайыактарыттан хомуйан туруорбут быыстапкатынан ситэрэн-хоторон Евдокия Павловна Егорова дириҥ ис хоһоонноон ыытта. Аҕа дойду сэриитигэр Улуу Тоҕойтон уопсайа 53 киһи ыҥырыллан барбыт, олортон 11 киһи тыыннаах эргиллибит. Уоттаах сэрии толоонугар 26 киһи охтубут. Сэрии сылын оҕолоро 38 киһи баарыттан билигин 10 киһи баар. Быйыл биир дойдулаахтарбыт көмөлөрүнэн сэрии сылын оҕолоругар анаан өйдөбүнньүк мрамор билиитэни долгутуулаах быһыыга-майгыга Ульяна Васильевна Аргунова уонна Альбина Ильинична Дьяконова арыйдылар. Сэрии сылын оҕолоругар эҕэрдэ суруктары уонна харчынан бэлэхтэри Инна Николаева туттарда. Ыҥырыылаах ыалдьыппыт Нөмүгүттэн Анатолий Андреевич Нестеров Саха сирин гииминин өрө көтөҕүүлээхтик доргуччу ыллаан дуораһытта, кини «НХЗ групп» уолаттар тэрилтэлэрин аҕалара, үлэ бэтэрээнэ, тыа хаһаайыстыбатын туйгуна. «I Тыыллыма нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин баһылыга Руслан Васильевич Афанасьев үөрүүлээх ыһыаҕынан кэлбит дьону эҕэрдэлээн туран, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгунугар, үтүөлээх пиэримэргэ Василий Петрович Саввиҥҥа «I Тыыллыма нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо» аат иҥэриллибитин туһунан дастабырыанньаны уонна бэлиэ знагы туттарда. Мэҥэ Хаҥалас улууһун аҕа баһылыгын Д.И.Тихонов «Махтал суругун» туттулар: Галина Семеновна Попова– Санаайа, Татьяна Николаевна Скрябина, Прокопий Егорович Дьячковскай, Мария Васильевна Прокопьева, Оксана Гаврильевна Кривогорницына. Аҕа уустарынан аймахтар бириис туруорбуттара кэрэхсэбиллээх буолла.Ол курдук, Николай Васильевич Дьячковскай (Тойтуун) сыдьааннарын анал бирииһин өр сылларга ыһыаҕы тэрийсэн кэлбит Прокопий Егорович Дьячковскайга туттардылар. Тэрийээччилэр ааттарыттан ыһыах тэрээһинигэр күүс-көмө, сүбэ-ама, өйөбүл буолбут салалта дьонноро: Руслан Васильевич Афанасьев, Николай Лукич Никифоров, Вячеслав Анатольевич Нестеров,Станислав Анатольевич Захаров махтал сурук туттулар.
Үөрүүлээх ыһыах биир ураты көстүүтүнэн күтүөппүт Федот Харитонов уустаан-ураннаан оҥорбут Улуу Тоҕой дэриэбинэтин дьоҕус макета буолла, дьон сэҥээриитин ылыан ылла.
Ыһыах малааһыныгар бары айылҕа тыыныгар уйдаран, аймаҕынан наҕылыччы олорон кыынньар кымыс, үтэһэлээх эт амтаннаах төрүт аспытын амсайан, тото-хана аһаан, ирэ-хоро кэпсэтэн, биир дойдулаахтарбытын, аймахтарбытын кытта ыкса билсэн, хаартыскаҕа түстүбүт, үөрүүбүт үксээтэ. Күн иккис аҥарыгар успуорт көрүҥнэригэр күрэхтэһиилэр саҕаланнылар, биирдиилээн уонна ыалынан хамаандалар сайаапканан суруйтаран түбүгүрдүлэр. Тыҥааһыннаах күрэхтэр сүүрүүттэн саҕалаан, мас тардыһыыта, ханаат тардыһыыта, уһуну ыстаныы, саха таҥаһыгар күрэх, уһун суһуох күрэҕэ, сааны ыһыы,т аҥыы биир тыынынан тиһигин быспакка көхтөөхтүк ыытылыннылар. Дьон-норуот үөрэ-көтө, астына-дуоһуйа көҕү оройуттан тутан олус көхтөөхтүк кытынна. Кэлбит дьон бары кыттааччылары, кыайыылаахтары ытыс доҕуһуоллаах чиэстээтилэр. Ол курдук мас тардыһыытыгар абсолютнай чөмпүйүөнүнэн Дьячковскай Иннокентий Дмитриевич буолан уу харчынан бириис таһынан Константин уонна Ефим Григорьевтар ааттарынан Семен Иванович Григорьев-Омун Сэмэн сыдьааннарын анал бириистэрин 10 тыһыынчаны уу харчынан бэлэх тутта. Сааны ыһыыга-таҥыыга Дмитриев Николай Николаевич муҥутуур кыайыылаах буолан, эмиэ уу харчынан бирииһи тэҥэ Игнатьева Анна Николаевна оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ (Мөһүйэ,Тураах Миитэрээс сыдьааннара) туруорбут анал бириистэрин 10 тыһыынчаны тутта. Аймаҕынан күрэххэ ханаат тардыһыытыгар Абрамовтар сыдьааннара Илья Абрамов хамаандата бастаата, уһуну ыстаныыга Дьячковскайдар аймахтар Николай Игнатьев хамаандата бастаан үөрүүлээх таҕыстылар. Ыһыах тэриллиитэ саҕалыаныҕыттан олус эппиэтинэстээхтик үбү-харчыны хомуйбут казначейбытыгар И.Н.Николаева-Угинкаҕа, киирбит харчыны аттаран бириискэ тыырбыт счетнай хамыыһыйаҕа (Т.В.Оконешникова, В.В.Дмитриева, И.Н Николаева) анал махтал буолуохтун.
Улуу Тоҕойтон төрүттээх дьон удьуордарын утумнаан, кимтэн кииннээхтэрин, хантан хааннаахтарын бу ыһыаҕынан өссө төгүл күүскэ ыпсаран,чиҥэтэн биэрдилэр.
Биһиги көлүөнэ кэнчээри ыччаттарбытыгар удьуорбут утумун туттарар ытык иэспит буоларын умнубаппыт.
Ыһыахпыт силигин ситэрэн, суолбут көннөҕүнэ «Сэрии оҕолоругар өйдөбүнньүк» билиитэни Хатыҥ Ураһаҕа стеллаҕа ыйыахпыт, мэктиэ тыллаах, 2030 сылга ыһыаҕы тэрийэр 12 киһилээх хамыыһыйа испииһэктээх «Бириэмэ капсулатын» анал сиргэ ууруохпут.
Биэс сылынан көрсүөххэ диэри.

И.Н.НИКОЛАЕВА-УГИНКА-СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, О.Г.КРИВОГОРНИЦЫНА-педагогическай үлэ бэтэрээнэ , СӨ үөрэҕириитин туйгуна