Улуукан учууталларга үөрэммит дьоллоохпут

Дьиҥ-чахчы улахан буукубаттан суруллар, сүдү талааннаах, олоҕум устатын тухары сүгүрүйэр, ытыктыыр учууталым Прокоий Степанович Прокопьев  туһунан кинигэни тутан олоробун. «Олоҕум миигин таптаабыта» диэн дириҥ ис хоһоонноох кинигэни оҕото Евдокия Прокопьевна хомуйан, наардаан, сыа-сым курдук тутан таһаартарбыт.

Үөһээ Бүлүү Боотулуутун төрүт олохтооҕо, Учууталлар учууталлара, үөрэҕирии туйгуна, саха сэмэй, талааннаах суруйааччыта, сыана хомоҕой тыллаах артыыһа, хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, уон оҕо тапталлаах аҕата Прокопий Степанович Прокопьев туһунан кинигэ.

Биэс уонча сыл «эн-мин» дэһэн, эйэ дэмнээхтик ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн олорбут бастыҥ ыал күн күбэй ийэлэрэ Анна Алексеевна Оконосова эмиэ үөрэх туйгуна, Учууталлар учууталлара, нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕун биир көхтөөх кыттааччыта, кэргэнин бигэ тирэҕэ, баар суох көмөлөһөөччүтэ.

Кинилэр биһиэхэ олоххо үөрүйэҕи, чиҥ билиини, халбаҥнаабат, чиэһинэй, эрэллээх буолууну, тулууру-дьулууру иҥэрдэхтэрэ. Ааһа баран өйдөөтөххө, кинилэр үөрэппит, ииппит оҕолорун ааҕан сиппэккин. Төһөлөөх үгүс оҕолоро улахан үлэһит, учуонай, салайааччы, худуоһунньук, суруйааччы, суруналыыс буолбуттарын бу диэн чопчу билэбин. Ол туһунан бу көмүс суруктаах кинигэ туоһулуур.

Киһи олоҕо араастаах: ардыгар үгүс биригэдьиири, партком сэкирэтээрин, бэл, райком улахан үлэһитин, бэрт сотору умнабыт. Оттон улахан Учуутал тыыннааҕыҥ тухары эйигин кытта эҥээрдэһэн, аргыс, доҕор, сүбэһит буолан сырыттаҕа.

Биһиги көлүөнэ улуу учууталларга үөрэммит, такайыллыбыт  сүдү дьоллоохпут. Ол да иһин, олоххо мунар-тэнэр, чугу­йар, улдьаа-мэник санаабыт суох. Чэпчэки курдук. Ол, олох хаһан баҕарар ыараханын, уустугун, эрийэ-буруйа суоллааҕын да иһин. Олох биһигини таптыырын, ылынарын, чугаһатарын курдук туттан-хаптан, оҥостон олорор сүдү үөрүйэҕи  улахан учууталлар иҥэрэн, такайан хаалларбыттар эбит.

Учуутал барахсан! Эр киһи Учуутал! Бу билиҥҥи му­­наах соҕус кэмҥэ хайдах курдук эр киһи Учуутал наадатын олох көрдөрөн эрдэҕэ.

Прокопий Степанович ос­­куолаҕа 45 сыл устата туох баар билиитин, сатабылын олоччу биэрэн туран үлэлээбитэ.

Улуу Пушкин «Евгений Онегин» поэматыттан эт өйүттэн  хомоҕойдук, чуолкайдык ааҕара. Бэйэтин ылбаҕай тыллаах, уу сахалыы хоһооннорун эмиэ өйүттэн ааҕара.

Сыанаҕа бар дьонугар туох да тутуура суох тахсан, талбыт хоһооннорун ааҕан чоргуйа турара харахпар бу көстөр.  Хаһан да сыыс тылы туттубата. Хас үөрэтэр оҕотугар   аҕалыы истиҥник сыһыаннаһара. Саха тыла сайдарын, чөл туруктаах буоларын туһугар, ханна да сырыттар, санаатын этэн, сүбэтин, тылын-өһүн тириэрдэрэ. Оччотооҕу учууталлар, хаһыат, кинигэ, сурунаал көмөлөһөөччүлээхтэрэ.

Кини бастыҥ лиэктэр этэ, кэрэни-саҥаны, үһүйээннэри, номохтору, ааспыт үйэ олоҕун сааһылаан, өйдөнүмтүө гына кэпсиирэ. Олорор  түөлбэтин хас маарын, күөлүн, бэрэтин оҕолорго бэркэ быһааран кэпсиирэ. Айылҕаны харах харатын курдук харыстыырга, хараанныырга салгыбакка сирдиирэ, ирдиирэ.

Ону үөрэппит оҕолоро билигин даҕаны тутуһан кэллэхтэрэ  диэн бүк эрэнэбин.

Төһө да улуу нуучча тылынан остуоруйалары, номохтору бэркэ, ис-иһигэр киирэн үөрэттэр, сахатын тылын  ордук күүскэ, ордук чорботон этэрэ-тыынара.

Оскуолаҕа үлэлиирин тухары «Сардаҥа» диэн литературнай куруһуоктаах буолара. Онно араас оҕолор дьарыктаналлара. Илиинэн суруллар эркин хаһыата тахсара. Ону  кини бэйэтэ туруо­ру, чуолкай буочарынан эбэтэр үчүгэй суруксут оҕотунуун саҥа хоһооннору таһаартаран,  айар алып бастакы,  ньулдьаҕай салгынын биллэрэр буолара.

Прокопьевтар элбэх оҕолоох­торо. Онон, тыа сиригэр олороллорунан, ынах-сүөһүнү туталлара. Сайын аайы Прокопий Степанович оскуола үөрэнээччилэрин, уолаттары хомуйан, кыра эвено тэринэн, от оттоторо. Олус көхтөөхтүк, тэрээһиннээхтик, күө-дьаа үлэлиирбит. Өссө үгүспүт аан бастаан нуучча илии хотуурунан от охсорго үөрэммит, бастакы тэлиини саҕалаабыт буолуохтаахпыт. Ол онтон саҕаланан, тыа хаһаайыстыбатын сүрүн уонна бастыҥ үлэһиттэрэ үүнэн-сайдан таҕыстахтара. Ону Боотулуу Мөрөөйүтүн хонуута, Хоҥкуйун үрдүк үүнүүлээх кырдала, Сэбэдьээн, Балдьаан уолбалаабыт ходуһалара билэн-көрөн эрдэхтэрэ.

Кини хоһоонноругар элбэх ырыа айылынна. Кийиитэ, дьоҕурдаах мелодист У.Догорова чочу­йан, айан таһаарбыта ордук кэрэхсэбиллээх.

Кинилэр оҕолоро үксүлэрэ учууталлар, бу – улахан учуутал династията. Икки сүүстэн тахса, ордук да сылы ылар буолуох­таахтар. Улахан утум эрэллээхтик салҕанар.

Үгүөрү үптээх, үрдүк дуоһунастаах, биирдиилээн да дьон баһырхай ахсааннаах, сиэдэрэй ойуулаах-мандардаах, ыарахан сыаналаах кинигэлэри, ахтыылары күүскэ, харыыта суох таһаартарар кэмнэригэр тиксэн олоро­бут. Ол быыһыгар биһиги  көлүөнэ сэмэй учууталлара П.С.Прокопьев, А.А.Оконосова олохторун сырдатар, сүүс эрэ ахсааннаах кинигэтиттэн уос-тис салаһан, уһугун тутан олорон, ааҕан көрөн ааспыппыттан аата суох астынан, өйө суох үөрэн олоробун. Ол иһин, оҕолоругар сахалыы уруй-айхал аныыбын, олоххутугар туох да мэһэй, харгыс, буом буолбатын диэн алҕыыбын.

Прокопий Николаевич КСЕНОФОНТОВ, 

Өймөкөөн.