Улуус хаһыаттарыгар Саха сирин устуоруйата суруллар

Саха тыллаах хаһыаттар төһөлөөх элбэх дьону күүстээх үлэҕэ, саҥаны-бастыҥы тарҕатыыга, ситиһиигэ, кыайыыга-хотууга кынаттаабыттара буолуой?! Саха норуодунай суруйааччыта Соппуруон Дайыылап баара-суоҕа 12 эрэ саастааҕар, 1934 сыллаахха «Кыым» хаһыакка бастакы ыстатыйата тахсыбыт! Ис хоһооно: Куорунай оройуонугар оҕолору оскуолаҕа ситэ ыыта иликтэрин сэмэлиир уонна маннык түмүгү оҥорор: «Онон нэһилиэк сэбиэттэрэ күүстээх кыһамньыларын ууруохтаахтар».

Бары айар дьон, туох да омуна суох, ол кэмтэн саҕалаан, хаһыаттартан үөрэнэн, онтон саҕыллан айар үлэ абылаҥар ылларан, саха норуотугар өлбөт-сүппэт классическай айымньылары суруйан хааллардылар. Ити саха омук өйтөн-сүрэхтэн хаһан да сүппэт Улуу баайа буолар!

Саҥа 21‑с үйэ үүнүүтүттэн саҕалаан, өрөспүүбүлүкэҕэ интэриниэт ситимэ тарҕаныаҕыттан ыла, аны кумааҕы хаһыаттар наадата суох буолуохтара диэн тойоннооччулар элбэхтэр этэ. Ити, бастатан туран, элбэх ахсааннаах улуустар хаһыаттарыгар туһаайыллара. Ол эрээри үйэ чиэппэрин кэриҥэ ааста эрээри, билигин да кинилэр син бэркэ тулуктаһан олороллоро миигин үөрдэр.

Мин хаһыакка 30‑тан тахса сыл эрэдээктэрдиир эрдэхпинэ, улуустар хаһыаттарын дьон-сэргэ бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн суруттарыыларын ааҕар-суоттуур идэлээхпин. Дьиҥнээх үлэ түмүгүн, хайа улуус ордук элбэх хаһыаты ааҕарын билээри уонна бэйэҕэ түмүк оҥостоору, саҥа соруктары туруорунаары.

Үлэттэн уурайан да баран, сурутуу чахчыларын бэйэм көрдөһөн ылан, билигин да суоттаан көрөбүн. Манна улахан болҕомто нэһилиэнньэтин ахсааныгар ууруллуохтааҕа кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Элбэх нэһилиэнньэлээх улуус, куорат элбэх сурутааччылаах, элбэх ааҕааччылаах буолара ирдэнээччи. Ханнык баҕарар үлэҕэ, экэнэмиичэскэй көрдөрүүлэргэ да оннук: оҥорон таһаарыы, дохуот, орто хамнас о. д.а. сайдыы үктэллэрэ барыта, улуус нэһилиэнньэтин ахсааныгар түҥэтиллэн быһаарыллар.

Бүгүн 2025 сыл бастакы аҥаарыгар улуустар хаһыаттарын сурутуу хайдаҕын-тугун билсиэххэ сөп. Бу ааспыт сыл ахсынньыга «Сахабэчээт» тэрилтэ түмпүт чахчыларыгар сигэнэн оҥоһулунна. (Таб. көр).

Мин саха дьоно түөлбэлээн олорор улуустара, бэйэлэрин хаһыаттарыгар ураты болҕомтону ууруохтарыгар баҕарабын. Саха сирин устуоруйата билигин бу улуус хаһыаттарынан суруллар диэн, тоһоҕолоон этээри гынабын. Хайа эмэ улуус хаһыата суох, эбэтэр онно үлэ-хамнас, олох-дьаһах ситэ суруллубатах буоллаҕына, Саха сирин устуоруйатын биир утаҕа суох курдук буолан хаалыа.

Олох кыларыйар кырдьыгын суруйалларынан уратылаахтар

Барыта интэриниэккэ суруллуо, онтон хомуйуохтара дииллэр эрээри, куйаар ситимиттэн баһан ылыахпыт дииргэ эрэбил мөлтүүр күннэрдээҕин бу кэлиҥҥи кэмнэр көрдөрөллөр. Сороҕо олох да сүтэр, баҕардахтарына бобон, сотон да кэбиһэллэр, киирии да тохтоон хаалар о. д.а. мэһэй тахса турар. Социальнай ситим да балыыҥката элбээн иһэр, туох эмэ таҕыстаҕына: «Ээ, ол социальнай ситими итэҕэйэн да диэн, сымыйа буоллаҕа», — диэн кэпсэтиини элбэхтик истэҕин. Оннук да буолар. Оттон хайа да хаһыат туһунан ким да инньэ диэ суоҕа. Хаһыаттар олох кыларыйар кырдьыгын суруйалларынан уратылаахтар.

Онон улуустарбыт хаһыаттарын дьылҕата улуус хас биирдии олохтооҕуттан улахан тутулуктаах. Иһитиннэрэн-биллэрэн иһии соҕотох кырдьыктаах, ураты наадалаах хаһыаттара дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөлөһөр, туһалыыр, салалтаны уонна норуоту бигэтик ситимниир күүстэрин табатык туһанарга кыһаллыахха. Тыа сирин ыала үксэ улуус хаһыатын ааҕара, санаа атастаһара, баар олоҕу, үлэни-хамнаһы сырдатара — онон саҥа кэм устуоруйатыгар бэйэлэрин страницаларын суруйалларын курдук саныыллара — олус улахан суолталаах.

Билигин «Үлэ күүһэ» хаһыат түмэлигэр кэлэн, хаһыат урукку сыллара тиһиллибит нүөмэрдэрин көрөөччү, үөрэтээччи элбии турар. Кэлин аҕа уустарынан, аймахтарынан, тэрилтэлэринэн, оскуоланы бииргэ бүтэрбиттэринэн о. д.а. хайысхаларынан кинигэ таһаарыы уххана саҕаланна. Бу олус үчүгэй, үөрүүлээх. Кинилэр онно ийэлэрин, аҕаларын, аймахтарын, үлэһиттэрин, тэрилтэлэрин туһунан хаһыакка суруллубуту көрүөхтэрин баҕараллар. Тугу да булбатахтарына олус хомойоллор, санааҕа ыллараллар: «Оо, дьэ, үлэлээбитэ аҕай ээ, хайдах туох да суруллубатаҕай, саатар, билигин кинини билэр, ахтыы суруйар ким да хаалбатах», — диэн олус мунчаараллар…

Дьэ, мантан да көстөр улуус хаһыата, уопсайынан кумааҕы бэчээт наадалааҕа, суолталааҕа, үлэ-хамнас, сайдыы-үүнүү биир да түгэнин мүччү туппакка, биир да үлэһити тумнубакка киэҥник суруллуохтааҕа.

СӨ Фе­де­ральнай поч­то­вай си­бээ­һин уп­рав­ле­ние­тын нө­ҥүө улуус­тар, куо­рат­тар ха­һыат­та­рыгар су­ру­туу тү­мү­гэ

(эрэ­дээк­си­йэ­лэр атыы­лыыл­ла­рын кил­лэ­рэн ту­ран)

                                                                                                                                                                               2025 с. бас­та­кы аҥа­ра

Василий Алексеев‑ Чыпчаал,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,

Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата,

Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо,

бэтэрээн суруналыыс.

Хаартыскаҕа: (Уҥаттан) Арассыыйа суруналыыстарын VII сийиэстэрин дэлэгээттэрэ. «Эркээйи» хаһыат эрэдээктэрэ Николай Никитин, «Үлэ күүһэ» хаһыат эрэдээктэрэ Василий Алексеев, РФ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Всеволод Богданов, «Өлүөхүмэ» хаһыат эрэдээктэрэ Виктор Клопов, «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин бастакы солбуйааччы Иван Ксенофонтов. Москва, 2004 с.

ХААРТЫСКАЛАРЫ ААПТАР ТИКСЭРДЭ