Ульяна Лебедева: “Аска-үөлгэ судаарыстыбаннай бэлиитикэ күүһүрүөхтээх”

Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин штаты таһынан сүрүн диетолога, ХИФУ научнай үлэһитэ, Арассыыйатааҕы нутрициологтар, диетологтар уонна ас индустриятын исписэлиистэрин сойуустарын Саха сиринээҕи салаатын салайааччы Ульяна Лебедеваны кытта кэпсэттибит.

– Биһиги аһааһын култууратын, ас-үөл хаачыстыбатын тупсарарга араас быра­йыактары киллэрэн үлэлэспиппит 20-тэн тахса сыл буолла. Бырабыыталыстыба салайыытынан, Доруобуйа харыстабылын, Үөрэх, Тыа хаһаайыс­тыбатын, Урбаан министиэрис­тибэлэрэ түмсэн, бэйэлэрин хайысхаларын торумнаан үлэлииллэр.

Холобур, Доруобуйа харыс­табылын министиэристибэтин сүрүн диетолога буоларбынан, балыыһаларга аһы-үөлү дьаһайыынан муҥурдаммакка, уопсастыбаҕа тиийэрин курдук салайан, иилээн-саҕа­лаан, үлэлиибин. Штаты таһынан үлэһит диэн, дьиҥэ, уопсас­тыбаннай үлэһит буоллаҕа. Ону ол диэбэккэ, бу дьарыктанар дьыалам дьоҥҥо туһа­лаах диэн, сөбүлүүр буолан, бачча сыл үлэлээн кэллэҕим.

Дойдуга элбэх туһалаах үлэ барыытын түмүгэр, билигин дьон өйө-санаата үчүгэйгэ уларыйан эрэр. Киһи доруо­бай аһы сөпкө аһаатаҕына эрэ, доруобай буолар диэн дьон өйдөбүлэ чиҥээн иhэр. Манна туһу­лаан, өйдөтөр-сырдатар, үөрэтэр бырагыраамалары оҥорон үлэлиибит. Бу биирдэ эрэ кэпсээтиҥ да сөп буолар диэн буолбатах, салҕана турар, систиэмэлээх үлэ буолар.

2000 сыллартан саҕалаан, научнай-чинчийэр тэрээһиннэри тиһиктээхтик ыытабыт. Ити кэмтэн доруобуйа харыс­табылын министиэристибэтин кытта Доруобуйаны чинчийэр институт көҕүлээһиннэринэн нэһилиэнньэ тугу, хайдах аһыырын, туох үөрүйэхтэрдээҕин үөрэтэр чинчи­йиини саҕалаабыппыт уонна быспакка элбэх үлэни ыытабыт. Холобур, хат дьахтарга, эмиий үүтүнэн оҕотун аһатар ийэҕэ, улаатар оҕоҕо, сиппит улахан киһиэхэ, кырдьаҕаска аналлаах тус-туспа бырайыактардаахпыт, чинчийэр үлэлэри оҥордубут, методикалары айдыбыт.

Чинчийэр үлэлэр түмүктэрэ норуот доруобуйатын чиҥэтэргэ олук уураллар, олох уларыйыытын хаамыытыгар сөп түбэһэн, инникигэ эрэли биэ­рэллэр. Ол иһин дойдубут бэ­­рэсидьиэнэ Владимир Путин бу 2022-2031 сыллары дойдуга Билим уонна технологиялар 10 сылларынан бигэргэппитэ билиҥҥи тыҥааhыннаах ирдэбилгэ сөп түбэһэр.

Дойду бэлиитикэтигэр сөп түбэһэн, билигин билим сайдыыта түргэтээтэ, күүһүрдэ, олох ирдэбиллэринэн, үлэтэ тубуста. Ол курдук, биһиги Арассыыйа тутаах чинчи­йэр тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлиибит, кинилэр кэккэ үлэлэрбитигэр төһүү күүс буолаллар. Тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор араас тутулуктаах нэһилиэнньэ хайдах уонна тугу аһаан доруобуйатын харыс­таан, дьоллоох олохтоох буоларын туһугар кыhаллабыт.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр кэккэ туһалаах бырайыактар 2000 сыллар саҥаларыттан таһаарыылаахтык үлэ­лииллэр. Холобур, уонтан тахса сыллаа­ҕыта эмиий үүтүнэн 26 эрэ % ийэ оҕотун аһатар буоллаҕына, билигин 72 %-ҥа тиэртибит, бу олох сыралаах үлэ түмүгэ уонна норуот инникитигэр улахан ситиһии буолар. Ийэ үүтүнэн эмсэхтэммит оҕо доруобай буолар.

Ийэ үүтэ – өлбөт мэҥэ уута

– 2012 сылтан бу быра­йыагы үлэлэтэбит. Прасковья Борисова салайааччылаах “Арассыыйа ийэлэрэ” уопсас­тыбаннай хамсааһын Саха сиринээҕи салаата 2014 сылтан биһиэхэ кыттыспыта. Хас улуус аайы салаалаах буолан, киэҥник хабан, көхтөөх үлэни ыыталлар. Кинилэри кытта 2016 сылтан пропагандистар диэн ийэ үүтүнэн аһатыыны сырдатар актыбыыстары бэлэмниибит, эмтэрэр дьахталларга ыйытыктары ыытабыт, күүстээх-мөлтөх өрүттэрин быһааран, бырабыыталыс­тыбаҕа, министиэристибэлэргэ сүбэлэри биэрэбит.

2020 сылтан “Ийэ уонна оҕо аһылыгын күннүгэ” диэн кинигэни таһаарбыппыт. Бу кинигэҕэ хат дьахтар, оҕо 3 сааһыгар диэри сөпкө аһаа­һынын, ийэ үүтүнэн аһатыы туһунан исписэлиистэр сүбэлэрэ, эмтэрэр ийэ, улаатар оҕо аһыыр бүлүүдэлэрин ырысыаптара, о.д.а. киирбиттэрэ. Бэл, ийэ күн аайы бэлиэтэнэр күннүктээх. Онон бу ордук эдэр ийэҕэ олус туһалаах кинигэ.

Үүнэр көлүөнэлэр тус сыаллаах пуондаларын гранынан үстэ хос бэчээттэммитэ эрээри, ахсаана аҕыйах буолан, барыларыгар тиийбэт. Хас биирдии ийэҕэ тиийэрэ буоллар, сөпкө аһааһыҥҥа дьоһун хардыы оҥоһуллуо этэ диэн бигэ эрэллээхпин. Бу хайысханан үлэбитин салгыыбыт.

Оҕо тугу аһыырыттан доруобуйата тутулуктаах

– Көрдөххө, оҕолор, ыччаттар наһаа элбэх саахардаах, углеводтаах, консерваннаах аһы сииллэр. Итини хайдах көннөрүөххэ сөбүй?

– Элбэхтик сырдатыахха, үлэни ыытыахха наада. Холобур, туһата суох ас оҕо доруобуйатыгар куһаҕаннык дьайарын билэр ийэ оҕотун итинник аһынан олох аһаппат ээ. Билбэттэриттэн итинник гыналлар. Дьиэ кэргэн сылыгар итинник сырдатыы, үөрэтии үлэтэ судаарыс­тыбаннай бэлиитикэ буолуохтаах. Тэлэбиидэнньэҕэ тэрилтэлэр харчы төлөөн, ол астарын эрэкэлээмэлииллэр дии, ол курдук судаарыстыба анаан үп көрөн, төлөөн туран, доруобай аһы-үөлү, сөпкө аһааһыны сырдатыахтаах. Оччоҕо эрэ маассабай өй-санаа уларыйыаҕа.

Бу сотору кэминэн Үөһээ Бүлүүгэ “Здоровое питание мамы и малыша” II пуорумун ыыта бараары сылдьабыт. Тыа сирин дьонугар эмиэ хам­сааһын тахсыахтаах. Бу тиэмэҕэ элбэх пуорумнары, научнай-чинчийэр кэмпириэнси­йэлэри тэрийбиппит да, өссө күүскэ тэрийиэххэ наада.

Арассыыйа таһымыгар эмиэ үлэлиибит. Судаарыстыбаннай Дууматын оҕо аһылыгар эбии үбүлээһини Арассыыйа сүрүн исписэлиистэрэ туруорсан турабыт, ол түмүгүнэн 2020 сылтан 24 эрэгийиэҥҥэ 1-4 кылаастарга эбии үбүлээһин киирбитэ, онтон 3 сылынан бары эрэгийиэннэри хапта. Билигин улахан кылаастарга үөрэнэр оҕолор аһылыктарыгар үбүлээһини туруорса сылдьабыт.

2017 сылтан Дьокуускай куорат уһуйааннарыгар олохтоох бородуукталары киллэрэри ситиспиппит. Быйыл Ил Дархан Айсен Николаев сорудаҕынан, Үөрэх министиэрис­тибэтин кытта “эрэгийиэннээҕи модель” оҥордубут, ыам ыйын 26 күнүгэр СӨ бырабыыталыстыбатын дьаһалынан тахсыбыта. Атырдьах ыйынааҕы мунньахха уһуйаан үлэһиттэрин түмэн, ити “эрэгийиэннээҕи модель” хайдах үлэлиэхтээҕин туһунан стратегическай сиэссийэҕэ ырытыһан, инники үлэбитин быһаарсыбыппыт.

Оҕо аһылыгар – төрүт аһы-үөлү

– Аска-үөлгэ нуормалар диэн бааллар дуо?

– 2021 сыллаахха от ыйыгар дойду кылаабынай санитарнай бырааһа Анна Попова илии баттааһыннаах сүрүн судаарыстыбаннай докумуон: «Нормы физиологических потребностей в энергии и пищевых веществах для различных групп населения РФ» диэн саҥа нуормалар методическай ыйынньыктара тахсыбыта. Ити иннигэр 2008 сыллаахха тахсыбыта, ол аата 13 сыл буолан баран, ити нуормалар уларыйдылар. Ол былаһын тухары дойдуга элбэх чинчийэр үлэ барда, саҥа научнай дааннайдар көһүннүлэр, наадалаах түмүктэр ылылыннылар.

Бу саҥа нуорма быһыытынан, хоту олорор дьоҥҥо ра­­цион энэргэтиичэскэй сыаннаһа 15 % үрдүк буолуохтаах диэн киирдэ, ол аата белокка, сыаҕа, углеводка, атын эттиктэргэ наадыйыыбыт эмиэ үрдүүр. Хотугу дьон былыр-былыргыттан сыалаах-арыылаах аска үөрэммиппит. Онон аспытыгар белок уонна сыа углеводтааҕар элбэх буолуохтаах.

Уһуйааннарга, оскуолаларга, балыыһаларга, уопсастыбаннай сирдэргэ аһыырга СанПиН ирдэбиллэрэ бааллар, ону тутуһуу күүскэ ирдэнэр. Хас биирдии тэрилтэҕэ дьону аһатарга исписэлиистэр рацион, технологическай каарта оҥороллор, ону Роспотребнадзору кытта сөбүлэһиннэрэллэр.

Биһиги 2019 сылга диэри сыралаһан, оҕо тэрилтэлэригэр 3 көрүҥ менюлары оҥорбуппут, оҕо аһылыгар төрүт аспытын киллэрбиппит, Роспотребнадзору кытта сөбүлэһиннэрбиппит. Билигин ити менюлары хас биирдии тэрилтэ тутуһарын ир­­диибит, элбэх методическай, сырдатар көмө үлэни ыытабыт.

Бу ыытар үлэм-хамнаһым демографическай-мэдиссиинискэй балаһыанньаҕа дьайар, онно бэйэм сэмэй кылааппын киллэрэбин диэн үөрэбин. Ол курдук, оҕо төрөөһүнүн, киһи уһун үйэлэниитин көрдөрүүлэрэ тупса тураллар, ахсааммыт эбиллэр. Дьиэ кэргэн сылыгар үлэ өссө тэтимириэ дии саныыбын.